KERK, STAAT en SCHOOL

13 OVERHEID EN ONDERDAAN

DE KWESr/E SERVET.

„Michael Servet, een brandoffer der Gereformeerde Inquisitie", aldus de titel van een boek waaruit de gezindheid' van de schrijver niets aan duidelijkheid te w? ensen overlaat. Die schrijver is een zekere A. van der Linde, een „meteoor aan de kerkelijke hemel." Aanvankelijk was hij onderwijzer maar stichtte later een eigen afgescheiden gemeente te Amsterdam omstreeks 1860. Na allerlei conflicten o.a. met de bekende ds. C. van den Oever, vestigde van der Linde zich in Duitsland, alwaar hij promoveerde op een proefschrift over Spinoza. Hij kreeg later een professoraat te Wiesbaden. Zijn denkbeelden werden hoe, langer hoe meer vrijzinnig. Zijn sterke gevoelens van afschuw van Calvijn brengt hij onder woorden in het genoemde boek over de kwestie Servet, veelal op hatelijke en beledigende toon.

Wie was Servet ?

Zijn geboortejaar is niet nauwkeurig bekend maar zal omstreeks 1510 gelegen hebben. Wel staat vast dat hij van Spaanse afkomst was en een geleerde van buitengewone bekwaamheid. Hij had rechten gestudeerd, was daarbij theologisch uitstekend geschoold en heeft daarnaast de geneeskunde beoefend, zelfs heeft hij de z.g. kleine bloedsomloop ontdekt. Alsof dit alles niet genoeg was heeft hij ook nog astrologie beoefend. Reeds omstreeks 1530 had hij enige geschriften het licht doen zien waarin hij de leer van de Drieëenheid Gods bestreed. Omstreeks 1540 is hij lijfarts van de aartsbisschop van Vienne bij Lyon in Frankrijk. In alle stilte werkt hij daar aan een boek dat zowel de roomse leer aanvalt als scherpe aanvallen bevat op het Protestantisme. Via de drukker van dat boek raakt hij in correspondentie met Calvijn, die natuurlijk zijn inzichten afwijst. De correspondentie eindigt met terugzending van de brieven. Deze worden door Servet opgenomen in zijn boek. Het geheel krijgt de titel: Christianismi Restituo, dat is: Herstel van het Christendom, kennelijk bedoeld als tegenhanger van Calvijn's Institutie. Zijn ketterij tegen de roomse leer was de Inquisitie niet onbekend gebleven. Via een inwoner van Geneve komt men hem op het spoor. Hij wordt gegrepen maar weet te ontvluchten. Door het wereldlijk gericht wordt hij ter dood veroordeeld. Zijn boeken voor zover achterhaald moeten met hem verbrand worden. Vanzelfsprekend kan dat vonnis niet ten uitvoer gelegd worden omdat hij voortvluchtig is. Met roomse vindingrijkheid behelpt men dan maar door een pop. Servet voorstellende, met een langzaam vuur te verbranden. Hetzelfde lot ondergaan 5 balen met Restituo's. Alles was met een vuilniskar naar het galgenveld gebracht. Het symbolische vonnis is in tegenwoordigheid van stadsomroeper, trompetter, twee deurwaarders en toeschouwers voltrokken. Het was toen 1553.

Servet was ontsnapt uit zijn gevangenis en op weg naar Itahë. Hij Iaat zich verleiden door Geneve te trekken en zit zelfs onder de prediking van Calvijn. Hij wordt herkend en gevangengenomen. Waarom ? Calvijn schrijft aan Simon Sultzer te Bazel: „Drie dingen moet men bij deze man in acht nemen. Ten eerste, met welke wonderlijke dwalingen hij de religie totaal bedorven heeft; met welk verfoeilijk gespot hij getracht heeft alle vroomheid uit te roeien; met welke afschuwelijke waanzinnigheden hij het Christendom vermengd heeft en hoe hij alle grondstellingen van ons geloof omver werpen wil. Ten tweede, hoe hardnekkig hij zich gedraagt; met welk een duivelse hoogmoed hij alle waarschuwingen in de wind slaat en met welk een hopeloze hardnekkigheid hij zich hals over kop geworpen heeft op de verbreiding van zijn vergif. Ten derde, hoe hoogmoedig hij ook nu nog zijn verwenste beweringen vasthoudt." Tot zover Calvijn aan Sultzer.

Het was volkomen waar dat Servet zich aanmatigend en arrogant gedroeg. Er waren 40 punten van beschuldiging tegen hem ingebracht. Aanvankelijk trachtte hij zich met uitvluchten te redden maar „op onbeschaamde wijze beschimpte hij mij en deed alsof ik zijn onderdaan was. Ik weerstond hem gelijk hij waard was. Tenslotte sprak de Raad uit dat alle punten van beschuldiging gegrond waren", aldus Calvijn in een brief aan Farel. In de loop van het proces trad Servet meermalen op als aanklager van Calvijn. Hij verzocht zelfs van de Raad van Geneve Calvijn „in de boeien" te zetten en zeide dat Calvijn Simon de tovenaar navolgde. (Hand. 8).

Welke beschuldiging was tegen Servet ingebracht ? Het is ondoenlijk alle 40 punten weer te geven. Een enlcele daaruit geven een beeld van zijn ketterijen:

Punt 6.

Of hij niet geschreven en geleerd en gepubliceerd heeft dat men vier hersenschimmen verzint als men gelooft dat er in het éne wezen Gods drie onderscheidene personen zijn, de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.

Antwoord van Servet:

Ik geloof ook aan de drieëenheid, vader, zoon en heilige geest, drie personen in God. Maar 'tis waar dat ik het woord persoon anders verklaar dan de modernen; ik volg de oudste leeraars na Kristus en de apostelen.

Punt 24.

In plaats van drie personen in het wezen Gods te belijden of drie hypostasen (zelfstandigen, M) die elk heur eigenschappen hebben, zegt hij dat God één Wezen is, dat honderdduizend wezens bevat in dier voege dat hij een deel van ons is en dat wij een deel van zijn geest zijn.

Antwoord van Servet:

God onderhoudt alle dingen; het wezen van God is overal, onderhoudt alles en is derhalve aan alle schepselen meegedeeld.

Punt 29.

Dat de ziel des mensen na de zonde van Adam, evenals het lichaam sterfelijk is geworden. Antwoord van Servet:

Zij is der sterfelijkheid onderworpen maar niet gestorven in haar wezen.

Punt 31.

Dat men voor zijn twintigste jaar geen doodzonde kan begaan.

Antwoord van Servet:

Ik heb dat geschreven omdat God in de woestijn alleen de kinderen Israels boven de 20 gestraft heeft.

Punt 32. .

Dat de doop der kleine kinderen een duivelse uitvinding is, een helse dwaling, om het gehele

kristendom te verwoesten. Antwoord van Servet:

Ik beken dat ik dat gezegd en geschreven heb.

Calvijn sprak niet te boud toen hij aan Sultzer schreef over de „afschuwelijke waanzinnigheden waarmee hij (Servet) het Christendom vermengd heeft."

Wat kan toch Servet bewogen hebben zich naar Geneve te begeven ? Hij was er toch van op de hoogte dat Calvijn het allesbehalve eens was met zijn leerstellingen. Het is niet gemakkelijk daarop een antwoord te vinden. Mogelijk heeft hij voor zijn komst te Geneve in verbinding gestaaa met tegenstanders van Calvijn, de Libertijnen. Er is grond om aan te nemen dat hij gedachten gekoesterd heeft in Calvijn's plaats als reformator op te treden. Hoe dit zij, de libertijnse partij heeft de nederlaag geleden doordat Calvijn volstandig geweigerd heeft één der libertijnse voormannen toe te laten tot het Heilig Avondmaal.

Na ingewonnen adviezen uit Bern, Bazel, Zurich en Schaffhausen wordt Servet door de Raad van Geneve tot de vuurdood veroordeeld. Er was, schrijft Merle d'Aubigné, in geheel Europa slechts één stem die zich verhief ten gunste van Servet en die stem was van Calvijn, vragende om verzachting van Servet's pijn. Calvijn pleitte voor ten uitvoerlegging van het vonnis met het zwaard inplaats van de vuurdood. Het heeft niet gebaat. Op 27 oktober 1553 is het vonnis voltrokken. Farel en Calvijn hebben tot op het laatste getracht Servet te bewegen zijn dwaling te erkennen. Servet weigerde en stierf met zijn dwaling op de lippen: Jezus, Zoon van de eeuwige God, ontferm U mijner."

Het kan en behoeft niet ontkend te worden dat Calvijn's aandeel, een belangrijk aandeel gehad heeft in het proces tegen Servet. Hij heeft diens dwalingen scherp en duidelijk voor het voetlicht gebracht en daarmee Servet als een openbare Godslasteraar aangewezen.

Calvijn heeft ook ingestemd met het vonnis dat over Servet geveld is. Uit de aanhalingen uit zijn Institutie blijkt overvloedig wat hij van de Overheid ook in dit opzicht verlangt. Er zijn veel onware beschuldigingen tegen Calvijn ingebracht over zijn aandeel in zaak Servet. Ook in formeel opzicht kan echter aan Calvijn niets met grond verweten worden. Integendeel. Ondanks de beledigingen, beschuldigingen en verdachtmakingen door Servet aan het adres van Calvijn gericht, heeft hij verzachting van het vonnis bepleit! Bovendien mag niet uit het oog verloren worden dat Servet door de Raad van Geneve veroordeeld is nadat een officieel proces tegen hem gevoerd is. Die Raad bestond beslist niet uitsluitend uit vrienden van Calvijn. De talloze vervnjten van V. d. Linde in zijn boek: Michael Servet, een brandoffer der gereformeerde inquisitie, zijn dan ook meer een uiting van diens afkeer dan dat zijn boek een eerlijke en niet gekleurde

weergave is van de kwestie Servet. Van der Linde zoekt het dan ook veel op het peil van: Aan Servet werden schone kleren geweigerd. De inzichten over het ketterstraffen zijn in de loop der eeuwen na Calvijn sterk gevnjzigd. In 1903 is op de plek waar Servet gevonnisd werd een enorm rotsblok als verzoeningsmonument geplaatst. In die rots is gebeiteld: Wij eerbiedige en dankbare zonen van Calvijn, onze grote Hervormer, maar een dwaling veroordelend die de dwaling was van zijn eeuw, en sterk gehecht aan de vrijheid van geweten volgens de ware beginselen van de Hervorming en het Evangelie, hebben dit verzoeningsmonument opgericht. 17 oktober 1903.

De tijden en inzichten veranderden. Of dit terecht is moet blijken uit het geschrift van Beza over het ketterstraffen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen