Voedingsbodem voor fascisme in Nederland aanwezig

De blijvende noodzaak van Churchills

In Nederland is een voedingsbodem voor het fascisme aanwezig. Op de grote problemen heeft de Haagse elite geen antwoord en onder de bevolking heerst angst dat de eigen identiteit door de islamisering en Europa teloor gaat. Deze situatie toont volgens dr. B.J. Sprayt de blijvende noodzaak van Churchills aan.

Het fascistische spook

Fascisme is in Nederland decennia lang een onbepaald scheldwoord geweest. Het ongemakkelijke gevoel over de eigen rol in de Tweede Wereldoorlog en de voormalige koloniën heeft de Nederlandse elite tientallen jaren lang met zoveel bewust gekoesterde reserve jegens de eigen beschaving, het eigen verleden en de eigen identiteit vervuld, dat iedereen die op het blijvende belang van die zaken wees, steevast als 'fascist' - als aanhanger van de rechtse autoritaire staat en de homogene, etnische natie - werd weggezet. Ironie en het zichzelf weg relativeren werden de norm.

Die ontwikkeling was niet ongevaarlijk. Zij was de bron van een verhullende (en verblindende) politieke correctheid, waarbij het 'fascistische spook' als 'bindmiddel' diende, zoals de Utrechtse historicus H. W. von der Dunk in 1994 al vaststelde: 'Zoals de gelovigen een kruis sloegen bij het betreden van de kerk ten teken dat zij niet tot de verfoeilijke heidenen en ketters behoorden, zo moet elke politicus, publicist, journalist en columnist, sedert meer dan vier decennia bij elke bewering die tot misverstand zou kunnen leiden over zijn zuiverheid in het geloof, nadrukkelijk zijn adhesie aan de beginselen van het goede vermelden en drie maal spuwen in de richting van fascisme en racisme. Dan weten we het zeker: hij is een der onzen’.

Dat is des te gevaarlijker wanneer we ons realiseren dat het fascisme, als het ooit terugkeert, zich ongetwijfeld zal aandienen in het gewaad van het antifascisme (Jacques Presser). De SGP weet daar inmiddels alles van. Als er al een spook door Europa waart, dan is dat het spook van het moderne gelijkheidsdenken, dat door de politiek en het democratische proces altijd en overal moet worden opgelegd en afgedwongen. Wie zich niet schikt, mag niet meer meedoen. Van Marianne, het symbool van de laïcistische Franse Republiek, bestaan afbeeldingen waarop zij de fasces in haar handen draagt. De fasces (waarvan het woord fascisme is afgeleid) was in de Romeinse tijd een soort knoet die de eenheid van de staat symbolisch moest uitdrukken. Dat Marianne als draagster van de idealen van de Franse Revolutie met dat instrument werd afgebeeld, toont het militante en totalitaire karakter van deze idealen aan.

Op een nog groter gevaar heeft NRC-columnist J.L. Heldring re-

Dr. B.J. Spruyt SECRETARIS EDMUND BURKE STICHTING

gelmatig gewezen. Wie paniekerig naar het fascisme wijst waar dat niet is, berooft zichzelf van het oordeelsvermogen om het fascisme te onderscheiden waar het zich wel aandient. Het blijft daarom van het grootste belang om precies te begrijpen wat het fascisme historisch gezien precies geweest is. Alleen dan kunnen we het immers herkennen, de aantrekkingskracht ervan doorgronden, en vooral ook nadenken over de manier waarop het kan worden bestreden, of beter nog: voorkomen.

Fascisme is de meest vulgaire, meest oneervolle en laagste politieke vormgeving van een manier van denken die we kunnen aanduiden als het nihilisme en die - zoals het woord al zegt - het niets wil en daarmee de vernietiging van al het bestaande, ook van zichzelf.' En het verwarrende maar ook interessante aan dit verschijnsel is dat het uiteindelijke motief van het nihilisme niet nihilistisch is maar in de gegeven omstandigheden wel tot nihilistische aspiraties leidde.

Het Duitsne nikilisme

Het Duitse nihilisme dat in het fascisme, en vooral in het militarisme van het fascisme uitmondde, was niet gericht op de vernietiging van al het bestaande, maar op de vernietiging van de moderne beschaving.^ En dat deze beperkte vorm van nihilisme in een absolute vorm van nihilisme ontaardde, was aan slechts één omstandigheid te wijten: de afwezigheid van enig positief alternatief.

De ontaarding van de onvrede over de moderne westerse wereld in nihilisme en fascisme, of een ochlocratische vorm van paniekconservatisme', kan alleen worden voorkomen wanneer een denkstroming de kritiek op de moderniteit niet alleen serieus neemt maar ook in goede banen weet te leiden.

De bron van het Duitse nihilisme uit het interbellum was moreel van aard. Het protest richtte zich niet op de technische of medische verworvenheden van de moderne beschaving, maar op haar doelstelling van een volledig open samenleving die per definitie zo niet immoreel dan toch zeker amoreel is, zich slechts uitend in plezier, comfort en winst, onverantwoordelijk gedrag en gebrek aan ernst. Het richtte zich tegen de vervreemding van natuur en werkelijkheid in de moderne stad, tegen de slapte van de moderne democratie, tegen het pacifisme, tegen een leven van 'de maagmens' (Jacques de Kadt), een leven dat alleen nog maar in dienst stond van productie en consumptie.

Tegenover dit ideaal, de moderne samenleving van de Nietzscheaanse 'laatste mens"", staat het ideaal van de gesloten samenleving, van soevereine staten, waarin de harde feiten over de menselijke natuur niet hypocriet worden ontkend of door (juridische) fictie worden verdoezeld. Het leven wordt er serieus opgevat, en de ernst van het leven wordt er ceremonieel onderstreept met eden en vlaggen; de mensen zijn zich be­ wust van hun plichten, en bereid om met offers het voortbestaan van hun samenleving te verdedigen. Bovenal is er het besef aanwezig dat men verantwoordelijkheid dient te nemen voor de bedreigde moraal. Wat de jonge Duitse nihilisten vreesden was een wereld waarin iedereen alleen maar voor zijn eigen kleine pleziertjes leefde, 'een wereld waarin een groot hart niet kon slaan en een grote ziel niet kon ademen', een wereld zonder bloed, zweet en tranen.

Kortom: het fascisme is een serieus te nemen verschijnsel omdat het 'essentiële verlangens en behoeften van onze tijd' benoemt, zoals de Nederlandse politiek filosoof Jacques de Kadt in 1946 vaststelde.³

Verwerping beschaving

Het niet-nihilistische, morele motief van het Duitse nihilisme kwam in desastreus vaarwater terecht omdat de jonge Duitsers die dit gedachtegoed aanhingen, wel zeker waren van hun 'nee', maar niet meer wisten te zeggen dan 'nee'. Dat 'nee' voldeed om alles te gronde te willen richten, maar er was geen 'ja', geen alternatief', geen visie op wat er moest komen zodra de wereld van de kleine laatste mens was vernietigd. Zij waren radicaal anti-democratisch, anti-socialistisch en anti-pacifistisch. Al deze stromingen zagen zij als ouderwets en achterhaald. Zij werden bovendien verdedigd door een intellectuele kaste die zich uitsluitend van technische termen bediende. En zij waren

atheïstisch. De filosofen Friedrich Nietzsche en Martin Heidegger, de politiek filosoof Carl Schmitt, en schrijvers als Oswald Spengler en Ernst Jünger waren hun helden. En het streven de moderne wereld te weerstaan was slechts gefundeerd op een irrationele beslissing.

Die beslissing liep uit op een verwerping van de beschaving als zodanig. In moraal en filosofie - in de vraag hoe je je dient te gedragen, en in de vraag wat wij kunnen weten van onszelf en van de ons omringende wereld - waren zij niet geïnteresseerd. Het enige wat zij hiervoor in de plaats wisten te stellen, uiteindelijk, was een verheerlijking van de militaire deugden, van de moed, en dan vooral de moed om pijn te verdragen. Want vernietiging en dus oorlog en verovering is het doel. Je kunt zeggen dat eeuwige vrede een naïeve droom is, maar wie ontkent dat het een mooie droom is, ontkomt niet aan de conclusie dat oorlog als zodanig iets begeerlijks is, en verwerpt het onderscheid tussen rechtvaardige en onrechtvaardige oorlogen. Het systeem van het heden dient te worden afgeslacht ten behoeve van een terugkeer naar een verheerlijkte oorsprong, en daartoe is alleen de deugd van de militaire moed nodig.

“Met dat ideaal van de miiitaire deugd zetten zij een streep door de oude idealen van geluk, nut en verstandigheid van de Europese filosofie”

Met dat ideaal van de militaire deugd zetten zij een streep door de oude idealen van geluk, nut en verstandigheid van de Europese filosofie. Wat is immers meer tegengesteld aan deze idealen dan de bereidheid om moedig en eervol je leven te laten voor het vaderland - zonder enig persoonlijk voordeel of gewin? Zij waren niet bereid om de moderniteit vanuit pre-moderne ideeën te corrigeren, maar wilden de moderniteit vernietigen en door exclusief premoderne idealen vervangen, al­ thans zoals de Duitse idealisten uit de negentiende eeuw die idealen hadden geïnterpreteerd.

Verworvenheden duidelijk maken

Hoe had deze generatie tegemoet getreden moeten worden? Door mensen - ouderwetse leraren en docenten - die net zo hevig als zij aan het moderne leven leden en die hun leerlingen en hun bezwaren tegen het moderne project dus begrepen, en hun ook vanuit gepaste trots op de verworvenheden van de westerse beschaving en in heldere, niet-technische taal de positieve en niet slechts destructieve betekenis van hun aspiraties duidelijk hadden kunnen maken. Winston Churchill had dat gekund. Een van de nihilistische leiders, de al genoemde Spengler, had de ondergang van de cultuur verheerlijkt door de vernietigende nederlaag van de Romeinen tegen Hannibal, in 216 voor Christus bij Cannae, hun 'mooiste moment' te noemen. Het spiegelbeeld van deze opmerking vinden we, inderdaad, bij Churchill, die de Britse nederlaag in Vlaanderen (juni 1940) in een rede voor het Britse parlement ook hun 'finest hour' noemde - maar dan als een moment van omslag op een weg die naar de vrijheid en een nieuwe toekomst voor de westerse beschaving zou leiden. En hij heeft niemand een wereld zonder bloed, zweet en tranen beloofd.'' Bovendien belichaamde Churchill een vorm van conservatisme die niet zo maar terugviel op een bepaalde traditie en een indrukwekkend verleden, maar die de klassieke, pre-moderne deugden (zoals prudentie, gematigdheid en vrijheid die niet in permissiviteit ontaardt) centraal stelde en deze als tegengif tegen het moderne ideaal bleef koesteren.

Terugkeer fascisme

Het Duitse nihilisme zoals zich dat in fascisme en nationaal-socialisme heeft belichaamd, en zijn verwoestende werking in de jaren dertig en Tweede Wereldoorlog heeft uitgeoefend, is dus een specifiek, historisch verschijnsel dat zich in de periode tussen de twee wereldoorlogen heeft gemanifesteerd. De holocaust heeft het fail-

liet van het fascisme definitief bewezen. Is het desondanks mogehjk dat het fascisme ooit terugkeert - anders dan in de vorm van een onbepaald en misleidend scheldwoord?

De Amerikaanse historicus Robert O. Paxton heeft zijn leven aan de bestudering van het fascisme gewijd, en het resultaat van ruim veertig jaar onderzoek neergelegd in een omvangrijke studie waarvan dit jaar een Nederlandse vertaling is verschenen. Paxton probeert het fascisme te definiëren en te begrijpen, en laat zien waarom sommige landen wel voor het fascisme vielen en andere niet. Een kenner als de Utrechtse historicus Wim Berkelaar heeft het boek van Paxton al in één adem genoemd met de studie van Jacques de Kadt (zie noot 5) en de bekende studie van de Duitse historicus en filosoof Ernst Nolte (Der Faschismus in seiner Epoche, 1963).’

Wat de studie van Paxton natuurlijk zo interessant maakt is dat deze is verschenen na een periode waarin velen (vooral politici en de media) een herleving van het fascisme waargenomen menen te hebben. En zij wijzen dan op Jörg Haider die in Oostenrijk met zijn Vrijheidspartij electorale triomfen heeft gevierd, op Jean-Marie Le Pen die in Frankrijk regelmatig 15 procent van de stemmen wist te bemachtigen, en op Filip de Winter die met zijn Vlaams Belang de Belgische autoriteiten nog altijd de stuipen op het lijf jaagt. En linkse media en politici - zoals NOS-journalist Rinke van den Brink - wijzen voor Nederland dan op Pim Fortuyn (en op Geert Wilders en anderen), die zij moeite-en schaamteloos in hetzelfde rijtje plaatsen als Haider, Le Pen en De Winter.

De kansen dat het fascisme ook in onze eeuw nog succesvol zal worden, en nieuwe varianten van Hitler en Mussolini zal scheppen, acht Paxton klein. En hij is deskundig genoeg om te ontkennen dat Fortuyn een fascist was. Daarvoor was hij te liberaal en te vrijheidslievend, ook al liet hij zich kritisch uit over de Europese bureaucratie en islamitische immigranten. Paxton benoemt wel een aantal omstandigheden die een voedingsbodem voor het fascisme kunnen bieden. Daarvan is volgens hem sprake wanneer 'de constitutie in een impasse zit en er revolutie dreigt’.

“Er is de angst dat de eigen identiteit teloor gaat als gevolg van krachten van binnenuit (de islamisering] en van buitenaf (Europa)”

Voedingsbodem fascisme

Die voedingsbodem is in Nederland wel degelijk aanwezig. De impasse blijkt uit het besef dat Nederland in een nieuwe constitutionele fase is terechtgekomen waarin nieuwe spelregels en nieuwe scheidslijnen worden gedefinieerd.'" Er dreigde even een kleine revolutie in mei 2002, toen sympathisanten van Fortuyn zich direct na zijn dood roerig mani­ festeerden op het Binnenhof. Er is sindsdien een geur van crisis blijven hangen. Op de grote problemen blijkt de Haagse elite geen antwoord te hebben, en traditionele oplossingen blijken in Nederland te hebben afgedaan. Er is de angst dat de eigen identiteit teloor gaat als gevolg van krachten van binnenuit (de islamisering) en van buitenaf (Europa). Het streven naar meer integratie is niet hetzelfde als het fascistische verlangen naar een etnisch homogene staat, maar kan daarvan wel de trekken krijgen. En er is meer dan in het (recente) verleden behoefte aan sterke leiders, aan wier instincten en intuïties meer waarde wordt gehecht dan aan de redelijke betogen in Binnenhof-jargon van traditionele politici. Wie dit rijtje tot zich laat doordringen, wordt of hij wil of niet herinnerd aan de ideeën van die Duitse nihilistische jongeren uit het interbellum.

En ook in Nederland worden deze sentimenten gevoed door een emotioneel geladen en vaag onbehagen over de niet waar gemaakte beloftes van de moderniteit, terwijl ook hier een alternatieve agenda vooralsnog ontbreekt. Daarom toont de huidige situatie vooral de blijvende noodzaak van

Churchills aan. Ook nu is de kans aanwezig dat een populist vage angsten bespeelt en een ochlocratie vestigt (vergelijk noot 3). Maar wanneer een partij meer achter zich weet te scharen dan alleen 'de grote hoop', gekwalificeerde en beschaafde mensen aan zich weet te binden en een conservatief gedachtegoed in de hierboven beschreven vorm van 'tegengif' kan inbrengen, dan kan zo'n beweging een net zo heilzame invloed uitoefenen als Churchill in zijn dagen.

N.a.v. Robert O. Paxton, De anatomie van het fascisme, vertaald door Edzard Krol; uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2005; ph., 352 blz., €25, 50; ISBN 90 351 2784 6.

Noten

1 Het nu volgende is volledig gebaseerd op Leo Strauss, 'German Nihilism', Interpretation XXVI-3 (1999) 353-378, de tekst van een briljante lezing die de uit Duitsland gevluchte joodse geleerde Strauss op 26 februari 1941 op een bijeenkomst van de New School for Social Research in New York heeft uitgesproken. " Belangrijk is de parallel met allerlei vormen van occidentalisme, haat jegens het moderne Westen, zoals dat bijvoorbeeld ook in bepaalde islamitische kringen wordt gekoesterd. Zie lan Buruma en Avishai Margalit, Occidentalisme: het westen in de ogen van zijn vijanden (Amsterdam-Antwerpen, 2005). De eerste die het fascisme als een vorm van occidentaHsme heeft beschreven, was de geleerde (maar sterk onderschatte) filosoof Aurel Kolnai in zijn boek The War Against the West (New York, 1938). Buruma en Margalit noemen dit boek niet.

‘Zie Aurel Kolnai, Privilege and Liberty, and Other Essays in Political Philosophy, Daniel J, Mahoney, ed. (Lanham, 1999), p. J4I. Ochlocratie is de regering door 'de grote hoop' met als belangrijkste gevolg het verlies van de 'rule of law', en is daarmee een verwording van de democratie: Polybius, Historiae VI.3-10.

Zie Francis Fukuyama, Het einde van de geschiedenis en de laatste mens (Amsterdam, 1992).

J. de Kadt, Het fascisme en de nieuwe vrijheid (tweede druk; Amsterdam, 1946), p. 16.

Voor de tekst van de monumentale rede uit juni 1940, en de eerdere over 'blood, toil, tears and sweat' (13 mei 1940}, zie Winston S. Churchill, Never Give In'. (Londen, 2003), pp. 219-229 en 204-206. Voor de indruk die deze en andere speeches van Churchill op jongeren maakten, zie bijvoorbeeld John Keegan, Churchill [London. 2002), pp. 1-15.

Om iedere indruk alsof ik zou willen pronken met de diepzinnigheden van anderen weg te nemen, herhaal ik dat ik tot nog toe slechts de ideeën van Leo Strauss (zie de tekst genoemd in noot 1) heb weergegeven.

Wim Berkelaar, 'Sluimerend fascisme', Nederlands Dagblad van 30 september 2005 (bijlage Het Katern, p. 3).

‘Rinke van den Brink, In de greep van de angst: de Europese sociaal-democratie en het rechtspopulisme (Antwerpen/Amsterdam, 2005), p. 274: 'Pim Fortuyn was in mijn ogen de poldervariant van De Winter (of Le Pen o[ Haider)’.

Zie Ido de Haan, Het beginsel van leven en wasdom: de constitutie van de Nederlandse politiek in de negentiende eeuw (Amsterdam, 2003), p. 218.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen