Dwang onder het mom van vrijheid

Wat heeft de seksuele revolutie Nederland gebracht? In dit artikel durven wij de stelling aan dat onder het mom van die vrijheid vijftig jaar na dato dwang aan de orde van de dag is. De gevolgen van de seksuele revolutie zijn te zien als het openbreken van de cirkel van liefde, seksualiteit en kinderen. De seksuele revolutie van de jaren ’60 beloofde vrijheid en een einde aan taboes. Vrije partnerkeuze, vrije seksbeleving en een onafhankelijke positie voor de vrouw moesten gewoon worden. Seksualiteit moest in alle vrijheid beleefd worden, los van verantwoordelijkheden voor huwelijk, kinderen en maatschappij. In dit artikel gaan wij na in hoeverre het losmakingsproces van liefde, seksualiteit en kinderen heeft geleid tot een bevrijding. Aan de hand van statistieken en literatuur zullen we laten zien dat op bepaalde gebieden vrijheid tot druk en dwang heeft geleid.

DE DOELEN VAN DE SEKSUELE REVOLUTIE

De seksuele revolutie van de jaren ‘60 was niet zo nieuw als het lijkt. De Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984) beschrijft dat de moderne zienswijze van seksualiteit al ontstond in de achttiende eeuw.1 In die moderne visie is seksualiteit een cruciaal onderdeel van het leven, belangrijk genoeg voor wetenschappelijke studie. Vóór die tijd kreeg seksualiteit slechts aandacht door gedrag dat niet paste binnen huwelijk en gezin. Waar het in het christendom draaide om zelfbeheersing en ingetogenheid, veranderde dit onder invloed van de Verlichting in een samenleving die uitnodigde tot consumeren en genieten. Foucaults tijdgenoot Sartre (1905- 1980) introduceerde de termen ‘vrije liefde’ en ‘open relatie’ wat hip werd onder Europese intellectuelen. 2 Zijn vrouw Simone de Beauvoir was een belangrijke inspiratiebron voor de feministische filosofie met haar pleidooi voor economische en emotionele zelfstandigheid van de vrouw. Deze denkers bouwen voort op de stelling van Sigmund Freud (1856-1939) dat je moét genieten van seksualiteit, omdat een onderdrukking hiervan tot grote problemen kan leiden. Hun denken beïnvloedde in de jaren ’60 het feminisme. De onderdrukking van vrouwen begint al bij hun seksualiteit, zo luidde de analyse. Toch was in de Summer of love in 1967 de vrije seksuele moraal geen common practice. De seksuele revolutie speelde zich grotendeels af onder hoogopgeleide jongeren en open relaties kwamen vooral voor in communes en op muziekfestivals. De meeste stellen hadden een gewoon, monogaam huwelijk. Toch hebben de ideeën tot een cultuuromslag geleid.

Cultuuromslag

Een aantal factoren gaf de seksuele bevrijdingsideologie haar doorslaggevende, cultuurbepalende succes. Allereerst zorgde de verstedelijking voor een afname van de sociale controle. Door technologische mogelijkheden als de introductie van de pil kwamen de doelen van de seksuele revolutie binnen handbereik. De wetenschappelijke bestudering van seksualiteit bezorgde de seksuele revolutie een “air of scientific authority”, op basis waarvan wetgeving in razend tempo is gewijzigd.3 Seksualiteit was geen privé-zaak meer, maar werd publiek. Er ontstond een enorme openheid, waarvan Anja Meulenbelts roman De schaamte voorbij en de boeken van Jan Wolkers uitgesproken voorbeelden zijn. Heeft vijftig jaar vrije liefde en openheid ook geluk, veiligheid en gezondheid gebracht?

POSITIEVE GEVOLGEN

Liefde als grondslag

We willen niet onbenoemd laten dat veranderende opvattingen over seksualiteit en over de man/vrouw verhouding, ook een aantal positieve gevolgen kent. Liefde als voorwaarde voor een huwelijk is meer centraal komen te staan. Dit ideaal liet gearrangeerde huwelijken, soortbij- soort en verstandshuwelijken naar de achtergrond verdwijnen.

Meer mogelijkheden voor vrouwen

Als onderdeel van een bredere emancipatiebeweging werd leren, studeren en werken voor getrouwde vrouwen vanzelfsprekend. Overigens was dit niet iets unieks. Tijdens de Reformatie waren vrouwen actief in beroepen als uitgeefster, schrijfster, diacones of geleerde en hielden, als ze trouwden, hun eigen achternaam aan.4 Uit historische onderzoek blijkt dat de rol verdeling tussen man en vrouw omstreeks de zestiende eeuw meer gelijkmatig was dan in de tijd daarna.

Openheid over seksualiteit

Een positief gevolg is ook de grotere openheid over seksualiteit, ook onder gehuwden. Waar schaamte en onwetendheid ingeruild worden voor respectvolle openheid en kennis van de eigen vruchtbaarheid, is dat winst. Er is meer openheid gekomen in kerken en pastoraat voor mensen die worstelen met hun geaardheid. Er kwam ook meer aandacht voor misbruik in het algemeen, waarbij het misbruik in de Rooms-Katholieke Kerk ons schokte. Voor misbruik in de wereld van de jeugdzorg, de sport en recent de wereld van de media is ook meer openheid gekomen. Met de recente actie #metoo op twitter kwamen nog meer verhalen naar buiten.

LIEFDE SEKSUALITEIT

Het ideaal van de vrije partnerkeuze betekent een directe aanval op het instituut van het huwelijk. Huwelijk, trouw en liefde horen niet meer bij elkaar. Omdat seksualiteit los verkrijgbaar werd, is het een grote rol gaan spelen in het maatschappelijk leven en is het in belangrijke mate bepalend geworden voor het succes en falen van vele huwelijken. Want het werd nu breed gezien als een voorname (of de enige) reden om een huwelijk aan te gaan of te ontbinden.

Taboe op overspel

Overspel werd in 1971 uit het wetboek van strafrecht geschrapt. Een belangrijk argument was dat de staat geen zedenmeester mocht zijn. Strandden in 1950 ruim 6.400 huwelijken, in 2016 waren dat er 33.414.5 Op dit moment eindigt 39,4 procent van alle huwelijken in een scheiding. Tel daarbij op het aantal andere samenlevingsvormen dat strandt, dan wordt duidelijk dat het volhouden van een duurzame relatie niet vanzelfsprekend is. De journalist Frank Mulder kwam tot de conclusie dat op het bespreken van de gevolgen van overspel, echtscheiding, de toename van vaderloze gezinnen en het ontbreken van een veilige binding aan beide ouders, bij hulpverleners een enorm taboe ligt.6

Bindingsangst

Ad Verbrugge ziet in de vele scheidingen een onvermogen tot overgave en het beminnen van de ander.7 Ook emeritus hoogleraar psychiatrie Frank Koerselman windt er geen doekjes om. Hij stelt dat de moraal door de seksuele revolutie totaal veranderd is: “Het ontregelende van de seksualiteit is tot norm gemaakt. Mensen beleven die nu vanuit hun autonomie, zonder dat er eisen aan hoeven te worden gesteld. De behoefte is voldoende om bepaalde stappen te zetten, je partner te verlaten, noem maar op. Seksualiteit à la carte hoort bij het leerstuk van de autonomie.” Ook op volwassen leeftijd krijgt een duurzame relatie maar moeizaam vorm. Seriële monogamie is de meest geaccepteerde relatievorm geworden. In hetzelfde interview zegt Koerselman: “De prijs die ervoor wordt betaald, is heel hoog. Vooral voor de kinderen. Een op de drie kinderen groeit op in een gebroken gezin. Ze durven daardoor bij het opgroeien geen relaties aan te gaan. De hele samenleving lijdt intussen aan bindingsangst. Het is een soort collectieve ziekte geworden.”8

Gezondheidsproblemen

Seksualiteit in wisselende relaties verhoogt de kans op gezondheidsproblemen. De aids/hiv-epidemie van de jaren ’80 is een indirect gevolg van de seksuele revolutie. In 1981 brak deze mysterieuze, dodelijke ziekte uit onder homoseksuele mannen in de VS. In 2016 had 18,4 procent van de mensen die zich liet testen een soa-besmetting.9 Jaarlijks stellen huisartsen tienduizenden diagnoses van seksueel overdraagbare aandoeningen (soa’s) zoals chlamydia, genitale wratten, herpes genitales, gonorroe en hiv.10 In 2010 leidde dit tot 855 ziekenhuisopnames11 en in 2011 tot 56 miljoen euro aan zorgkosten (hiv en aids niet meegerekend). 12

Financiële druk

Kinderen zijn in de regel niet beter af na een echtscheiding. De idee dat een echtscheiding voor kinderen minder erg is dan voortdurend ruziënde ouders, wordt niet gesteund door wetenschappelijk onderzoek.13 Naast emotionele gevolgen heeft echtscheiding ook financiële gevolgen. Wanneer politieke ideeën over verkorting van de duur van de partneralimentatie worden doorgevoerd, heeft dit grote gevolgen voor de verantwoordelijkheid van vaders voor het onderhoud van hun kinderen en verhoogt het de financiële druk op alleenstaande moeders.

Druk op seksuele aantrekkelijkheid

Seks is een consumptieartikel geworden. Seksualisering doordringt het hele publieke domein door reclame, internet, pornografie. De druk om je eigenwaarde aan een sexy uiterlijk te ontlenen, kan extreme vormen aannemen. In 2016 uitte de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (PACE) haar zorgen over de over-seksualisering van kinderen. Dit kan hun zelfrespect, welzijn, hun relaties en hun kansen schaden en kwalijke gevolgen hebben voor hun lichamelijke en geestelijke gezondheid, aldus PACE. Daarbij werd vooral zorg uitgesproken over sexting, een wijdverbreide praktijk op Europese scholen met vaak aanzienlijke psychosociale schade.14 Seksuele aantrekkelijkheid is voor tieners zo belangrijk geworden dat een moeder zich in de Volkskrant afvraagt of ze haar 17-jarige dochter moet steunen in haar wens tot borstvergroting en zelfs haar operatie moet betalen.15

Pornoverslaving

63% van de Amerikaanse jongeren tot 30 jaar kijkt meer dan eens per week naar porno.16 De meeste jongeren komen voor het eerst in aanraking met porno als ze tussen de dertien en vijftien jaar oud zijn. Jongeren krijgen een beeld van seksuele prestatie en identificatie door alle plastische seksuele handelingen die ze voorbij zien komen. Pornografie leidt tot een onrealistische en zelfs schadelijke kijk op seks en relaties. Dat vinden zeven op de tien jongeren die in een Brits onderzoek over dit onderwerp werden bevraagd. 17 Een meerderheid van de tieners denkt dat porno een kwalijk effect kan hebben op hoe zij hun relaties ervaren.

Gedwongen seks

Onder jongeren zijn vriendschappen met seks of seks zonder relatie, scharrels, fuck buddies, friends with benefits en booty-calls gemeengoed. “Seks is speelgoed van pubers geworden”. 18 Het gevolg is dat seks tussen minderjarigen, hoewel strafbaar, niet als ontucht wordt aangemerkt als er goedkeuring is. Ook sexting, wat in feite het verspreiden van kinderporno is, wordt gedoogd. 60% van de jongeren heeft wel eens een naaktfoto of –filmpje ontvangen.19 Uit onderzoek blijkt dat zelfs 14% van de meisjes onder de 25 jaar te maken heeft gehad met gedwongen seksuele handelingen.20 Daders van ontucht met minderjarigen, dus zonder toestemming, krijgen echter lage straffen.21 Ook de Nederlandse politie signaleert een sterke toename van het aantal meldingen van kinderporno. Kwamen in 2013 nog circa 3500 meldingen binnen, in 2015 steeg dat naar ruim 5500.22 De verwachting is dat er 20.000 meldingen in 2020 zullen zijn.

Gedwongen prostitutie

Naast kinderporno zijn ook mensenhandel en gedwongen prostitutie enorm winstgevende criminele activiteiten. Legalisering van de prostitutie heeft niet tot minder uitbuiting en mensenhandel geleid.23 Vrouwen kunnen onder valse voorwendselen vanuit het buitenland naar Nederland zijn gelokt, ontvoerd of met geweld hierheen gehaald. Vervolgens worden zij tot prostitutie gedwongen. Dit kan gepaard gaan met (seksueel) geweld, chantage en misleiding. Ook Nederlandse vrouwen kunnen slachtoffer worden. Overigens kunnen ook mannen getroffen worden. Naar schatting wordt slechts de helft van de gemelde mogelijke slachtoffers van mensenhandel in de prostitutie gesignaleerd.24 Met name thuisprostitutie en escort blijven onder de radar. Afspraken via bijvoorbeeld internetadvertenties waarbij prostitutie vervolgens plaatsvindt in particuliere woningen is lastig te identificeren. Ook hierbij zijn minderjarigen de dupe: 47% van de slachtoffers van mensenhandel is minderjarig. 25 Uit onderzoek van de Amerikaanse Melissa Farley blijkt dat twee derde van alle mensen in de prostitutie in de door haar onderzochte landen de diagnose posttraumatisch stresssyndroom kreeg.26 De psychische en emotionele gevolgen zijn enorm, ook bij gevallen waarin wordt gesproken van een bewuste keuze.

SEKSUALITEIT KINDEREN

Door de leus van vrije seksbeleving, is seksualiteit losgekoppeld van de natuurlijke gevolgen als hechting en kinderen.

Druk tot seksuele beschikbaarheid

Anticonceptie is dan geen direct gevolg van de seksuele revolutie, maar was zonder de revolutionaire inslag nooit zo ingeburgerd geraakt. Twee derde van de vrouwen gebruikt anticonceptie, de meesten zijn aan de pil.27 Een van de gevolgen is de druk om continue seksueel beschikbaar en dus onvruchtbaar te zijn. Anticonceptiva zonder menstruatiepauzes worden steeds populairder.28 Al bij de introductie werd voorzien dat de pil niets meer is dan een vrijbrief voor de man: “De pil als vrouwenonderdrukking in doordrukstrip”.29 Vroeger was vruchtbaarheid een zegen, nu is het voor menige vrouw een vloek.

Taboe op tienerzwangerschap en -abortus

Artsen zagen in de komst van de pil een positieve keerzijde: het zou het aantal abortussen verminderen. Niets is echter minder waar gebleken. Abortus werd vanaf 1984 een legale praktijk en nam daarmee ook een vlucht. Waar in 1990 ruim 18.000 vrouwen kozen voor abortus30, is dit inmiddels ruim 30.000, terwijl het aantal vrouwen in de vruchtbare leeftijd in die periode ook afnam. 31 Socioloog Mark Levels signaleert dat een restrictiever beleid wel degelijk samenhangt met minder abortussen.32 “Het zou kunnen dat vrouwen eerder seksueel risicogedrag vertonen als ze de mogelijkheid van een abortus achter de hand hebben. Net zoals sommige mensen risicovoller gedrag vertonen als ze een verzekering hebben.”33 Uit recent onderzoek in Groot-Brittannië blijkt dat minder voorlichting en minder gratis anticonceptie juist hebben geleid tot een opmerkelijke afname van het aantal tienerzwangerschappen. Dat is zelfs gedaald tot het laagste niveau sinds 1969.34 Ook in Nederland is het aantal tienerzwangerschappen gedaald naar 1,3%, maar twee derde van de zwangere tieners kiest voor een abortus.35 Dat komt neer op 1 op de 100 meisjes.36 12% staat niet helemaal (meer) achter haar keuze. Hierover durft 59% niet te praten. Het is bijzonder dat in een tijd waarin alles bespreekbaar moet zijn een taboe op een ongewenste zwangerschap en abortus blijft bestaan.

Keurslijf van driekindgezin

Breed gebruik van anticonceptie heeft ook een ander gevolg: van gewenst uitstel is ongewenst afstel van kinderen gekomen. Veel ogenschijnlijk vrolijke, hoogopgeleide kinderloze vrouwen die net zoveel vrijheid hebben als hun mannelijke tegenhangers, hebben verdriet omdat ze geen moeder werden. Sinds de pil is zwanger worden en een kind krijgen niet vanzelfsprekend meer. Vrouwen kunnen zelf het tijdstip bepalen waarop ze zwanger willen worden, maar dat blijkt in de praktijk niet eenvoudig. Veel vrouwen zijn bang hun vrijheid te verliezen of hun carrière te onderbreken. Het juiste moment, de juiste partner en financiële zekerheid zijn belangrijke randvoorwaarden geworden voor het krijgen van een kind. Ondertussen tikt de biologische klok door. Er worden minder kinderen geboren dan tien jaar geleden, vooral onder twintigers. Tegelijkertijd wordt de druk gevoeld niet ‘teveel’ kinderen te krijgen. Een vierde zwangerschap wordt als de limiet ervaren. Naast ‘Financiën’ is ‘Compleet gezin’ de belangrijkste reden bij abortusklinieken voor abortus.37 In Groot-Brittannië wordt zelfs een derde kind gezien als een luxe.38 De druk van het keurslijf van het tweekindgezin wordt daar breed gevoeld. Een derde of vierde kind is voorbehouden aan de rijken, zoals prins William en prinses Catherine.

KINDEREN LIEFDE

De emancipatie van de vrouw krijgt zijn ultimum in de totale onafhankelijkheid van de man, ook als het gaat om de kinderwens. Nu de relatie tussen liefde en seks verbroken is, is de volgende stap om ook de relatie tussen kinderen en liefde te verbreken. Het NRC Handelsblad publiceerde een pleidooi van kinderwensplanner Esther de Jong om als vrouw niet langer afhankelijk te zijn van de man voor het krijgen van kinderen.39 “De Ware liefde is niet de ander: de Ware ben je zelf”, schrijft ze op haar website. Dit betekent dat kinderen niet binnen een veilige omgeving van liefde en trouw worden geboren en kunnen opgroeien.

Geen baas in eigen buik

Het recht van een biologisch kind op zijn biologische ouders lijkt te verschuiven naar een recht van volwassenen op een kind dat zij zich door middel van anonieme reproductiemethoden kunnen verwerven. De staatscommissie Herijking ouderschap pleitte voor een juridische codificatie van samengestelde gezinnen. Hierop kwam kritiek uit alle hoeken van de samenleving. 40 Het meest verstrekkende voorstel is om draagmoederschap tegen vergoeding mogelijk te maken.41 Draagmoederschap leidt nu al tot schrijnende situaties waarin jonge meisjes in ontwikkelingslanden misbruikt worden door hun baarmoeder te ‘huren’. Gevolg van Nederlandse invoering hiervan zal zijn dat straks de druk op arme vrouwen in bijvoorbeeld Rotterdam zal toenemen om haar baarmoeder te verpachten voor veel geld. Onvermijdelijk zal financiële armoede ertoe leiden dat vrouwen niet meer ‘baas in eigen buik’ zullen zijn. De hoogopgeleide, rijke vrouw profiteert, maar de positie van de laagopgeleide, arme vrouw erodeert door de seksuele revolutie.

CONCLUSIE

In de christelijke traditie horen liefde, seksualiteit en kinderen bij elkaar, binnen de bescherming van een huwelijk. Na de seksuele revolutie zijn die los verkrijgbaar geworden en is er onwil om de cirkel weer te sluiten, zelfs tegen de feiten in. Oude taboes zijn ingewisseld voor nieuwe taboes. De druk om niet te trouwen, altijd seksueel beschikbaar te zijn, soms zelfs een abortus te ondergaan, in de prostitutie te werken, de alomtegenwoordige seksuele prikkeling en pornografie zelfs binnen een relatie te accepteren en alleen (achter)blijven om kinderen op te voeden is desastreus voor veilige en duurzame relaties en een gezonde samenleving. Trouw-redacteur Leonie Breebaart zag in de hashtag #metoo vooral een “ontmaskering van een bevrijdingsideologie die voor vrouwen niet zo voordelig uitpakte, omdat ze daarin nog altijd het object van lust bleven”.42 De seksuele revolutie heeft onder het mom van vrijheid ook veel druk en dwang gebracht. De woorden van vrijheid, genot en geluk zijn zoveel beperkter gebleken dan de Bijbelse woorden van geloof, hoop en liefde. 50 jaar Summer of love valt in hetzelfde herdenkingsjaar als 500 jaar Reformatie. De vrijheid van een christen die Luther ontdekte, is de vrijheid die veel verder reikt dan de schijnvrijheid van de seksuele revolutie.

1 Michel Foucault, ‘De wil tot weten: Geschiedenis van de seksualiteit’, Nijmegen 1984.

2 Gert Jan Kloens en Grethe van Duijn, Wat is liefde? Een pleidooi voor herijking, Eindhoven 2017, p. 152.

3 R.A. Mohler Jr., We cannot be silent, Nashville 2015, p. 12.

4 H.J. Selderhuis, ‘Dienstbare vrouwen in de gemeente’, Reformatorisch Dagblad 27 juni 2017.

5 CBS, ‘Huwelijksontbindingen; door echtscheiding en door overlijden’, bericht van 6 november 2017.

6 Frank Mulder, ‘Het einde van het gezin. Scheidingen in achterstandsbuurten’, De Groene Amsterdammer 2017-33, p. 26-31.

7 Ad Verbrugge, Staat van verwarring. Het offer van liefde, Amsterdam: Boom 2013.

8 Huib de Vries, ‘Strijder tegen het dogma van de autonomie’, interview met prof. dr. Frank Koerselman, Reformatorisch Dagblad 13 mei 2017.

9 RIVM, ‘Sexually transmitted infections in the Netherlands in 2016’, Bilthoven 2017, p. 5.

10 Geraadpleegd via: https://www.soaaids.nl/nl/de-nederlandse-soa-top-5.

11 RIVM, Aantal ziekenhuisopnamen voor soa in 2010, geraadpleegd via https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/soa/preventie-zorg/zorg#node-aantal-ziekenhuisopnamen-voor-soa.

12 RIVM, Kosten van zorg naar sector 2013, geraadpleegd via https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/soa/kosten/kosten#node-kosten-van-zorg-voor-soa.

13 Condition: Used: GoJulia Lewis & Sandra Blakeslee, The Unexpected Legacy of Divorce: A 25 Year Landmark Study, Hyperion 2001 ; Jeannette Pals, ‘Scheiden doet lijden, vooral bij de kinderen’, bericht van 3 april 2006.

14 Council Of Europe, ‘Fighting the over-sexualisation of children’, bericht van 21 juni 2016.

15 ‘Borstvergroting betalen voor dochter. Wat zou u doen?’, Volkskrant 21 februari 2015.

16 L. David Perry, ‘The Impact of Pornography on Children’, American College of Pediatricians, June 2016.

17 Imogen Parker, Young people, sex and relationships: The new norms, Institute for Public Policy Research (2014).

18 Wim Dekker, ‘Na de seksuele revolutie’, Wapenveld 2012-6, p. 21-27.

19 Sense, bericht van 2 oktober 2014, geraadpleegd via https://www.rutgers.nl/nieuws-opinie/nieuwsarchief/persbericht-onderzoek-sexting-bevestigt-noodzaak-weerbaarheidscampagne

20 Gelukkig neemt het percentage af, maar het blijft een aandachtsveld, Rutgers/Soa Aids Nederland, ‘Belangrijkste conclusies Seks onder je 25e 2017’, p. 2.

21 Bijna de helft (43%) van de volwassen daders krijgt geen gevangenisstraf, maar een voorwaardelijke gevangenisstraf of een taakstraf; Nationaal Rapporteur, Ontucht voor de rechter. Deel 2: Straffen, Den Haag 2016, p. 20.

22 Frank Boerman, Martin Grapendaal, Fred Nieuwenhuis en Ewout Stoffers, Nationaal dreigingsbeeld 2017 Georganiseerde criminaliteit, Zoetermeer, mei 2017.

23 Evelien Tonkens, ‘De legalisering van prostitutie is een dekmantel voor seksuele slavernij’, De Volkskrant 2 november 2011.

24 Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Prostitutie en mensenhandel, Den Haag: Nationaal Rapporteur 2016.

25 Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen, Slachtoffermonitor mensenhandel. Cijfers 2012-2016, Den Haag: Nationaal Rapporteur 2017, p. 100.

26 NOS, ‘Prostitutie veroorzaakt zware psychische schade bij sekswerkers’, bericht van 8 november 2017.

27 CBS, ‘Gebruik pil daalt, spiraaltje wint terrein’, bericht van 18 juni 2014.

28 Idem.

29 Andere Tijden,‘De seksuele moraal voor en na de pil’. Uitzending van 13 augustus 2002.

30 Rutgers WPF en CBS, ‘Aantal abortussen 1990-2009’, bericht van 21 februari 2011.

31 Inspectie voor de Gezondheidszorg, ‘Jaarrapportage 2015 van de Wet afbreking zwangerschap’, Utrecht 2017.

32 Mark Levels, Abortion laws in Europe between 1960 and 2010. Legislative developments and their consequences for women’s reproductive decision-making, Nijmegen 2011.

33 ‘Kwart van alle zwangerschappen eindigt in abortus’, Trouw 12 mei 2016.

34 David Paton & Liam Wright, ‘The Effect of Spending Cuts on Teen Pregnancy’, Journal of Health Economics 2017, p. 135-146.

35 Rutgers WPF, ‘Factsheet Tienerzwangerschappen in Nederland’, 2014.

36 Rutgers/Soa Aids Nederland, ‘Belangrijkste conclusies Seks onder je 25e 2017’, p.3.

37 Christien Brinkgreve & Egbert Velde, Wie wil er nog moeder worden? Augustus: 2010

38 ‘While you celebrate the third royal baby, remember all of the women in Britain who aren’t allowed a third child’, Independent 4 september 2017.

39 Evelien de Jong. ‘Moeders, wacht niet op de ware’. NRC 13 mei 2017

40 Ido Weijers. ‘Doe kritiek op meerouderschap niet af als conservatief’. NRC 24 augustus 2017.

41 Rapport van de Staatscommissie Herijking ouderschap, Kind en ouders in de 21ste eeuw, Den Haag 2016.

42 Leonie Breebaart. ‘De schaduwkant van de seksuele revolutie blijkt wel uit #metoo’. Trouw 27 oktober 2017.

Door drs. Elise van Hoek-Burgerhart, manager beleidsbeïnvloeding bij de NPV en mr. Corry-Anne van der Tang-Everse, wetenschappelijk medewerker bij WI-SGP

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen