VREDE OF OORLOG IN HET VERRE OOSTEN?

BUITENLANDS OVERZICHT

Terugblik op de Russisch-Chinese incidenten van de afgelopen maanden.

In de maanden, die achter ons liggen, scheen een gewapend konflikt tussen Rusland en China over grenskwesties in het verre oosten van Siberië mogelijk en zelfs waarschijnlijk te worden. De lezer herinnert zich het incident van 2 maart van dit jaar in het uiterste oosten van Siberië, aan de rivier de Oessoeri. Niet alleen de omvang van het gewapend treffen, maar ook het feit, dat aan dit incident door de Russen een opvallende publiciteit werd verleend, deed de wereld beseffen, dat tussen de beide machten de ideologische vervreemding wel eens de vorm van gewapende strijd kon gaan aannemen. Radio en pers bleven aan beide zijden niet in gebreke met dreigementen en verwijten, die aantoonden, dat de spanning naar een gevaarlijk hoogtepunt toegroeide. In augustus van dit jaar vond een nieuw gewapend incident plaats, nu aan de grens van de duizenden kilometers westelijker gelegen Chinese provincie Sinkiang. De aanwijzingen schenen toe te nemen, dat de Sovjetunie een al dan niet beperkte aanval op belangrijke Chinese bewapeningscentra overwoog. De opeenhoping van troepen en materiaal aan beide zijden van de Chinees-Russische grenzen, en ook de wijze waarop de incidenten en achtergronden aan de bevolkingen werden meegedeeld, schenen te wijzen op een materiële en psychologische oorlogsvoorbereiding.

Een nieuwe fase in de Russisch-Chinese verhouding?

Thans is - schijnbaar in strijd met bovenstaande dreigende ontwikkelingen - reeds enige tijd een Russische delegatie onder leiding van de Russische onderminister van buitenlandse zaken in Peking om met de Chinezen te onderhandelen: het eerste politieke kontakt van betekenis tussen beide landen sinds begin 1965.

Vele vragen rijzen. Is hier sprake van een onverwachte sensationele wending in de Russisch-Chinese betrekkingen, of gaat het hier slechts om een poging een zuiver feitelijke regeling voor de grensgeschillen te vinden, terwijl de ideologische vervreemding en vijandschap tussen beide mogendheden bUjft voortbestaan? Een „vreedzame" koëxistentie derhalve, zoals tussen Amerika en Rusland zou bestaan? Of gaat het hier in de eerste plaats om een demonstratie van vredeswil van Russische zijde, zodat Rusland in geval van een gewapend konflikt met China, tegenover het Westen en vooral tegenover de eigen communistische bondgenoten en het wereldcommunisme, een bewijs in handen heeft, dit konflikt tot het uiterste te hebben willen vermijden?

Vragen, waarop slechts de komende periode een antwoord kan geven. Een beschouwing van de wijze waarop deze konferentie is tot stand gekomen en de konflikten, die partijen van vrienden tot vijanden hebben gemaakt, kan leiden tot een voorlopige taxatie van de bedoelingen en mogelijkheden van beide machten.

De totstandkoming van deze konferentie.

De begrafenis van de op 3 september jl. overleden president van Noord-Vietnam, Ho Tsji Minh, scheen de graadmeter te zullen worden voor de vraag, of Russen en Chinezen na de laatste incidenten aan de grens van Sinkiang nog bereid waren tot het heropenen van politieke kontakten op hoog niveau. De begrafenis van Ho Tsji Minh bracht immers ongewild de gelegenheid voor een ontmoeting tussen de Russische premier Kosygin en de Chinese minister van buitenlandse zaken Tsjoe en Lai. Een gelegenheid, die met politieke middelen (gezien de steeds groeiende verwijdering tussen beide machten) niet meer tot stand gebracht had kunnen worden, werd nu door een onvermijdelijke vertegenwoordiging bij de begrafenis van Ho Tsji Minh onopvallend en zonder prestigeverlies mogelijk.

De gang van zaken is echter anders en zeer verrassend geweest. De Chinese afvaardiging heeft ieder kontakt met de Russen voorkomen door af te reizen vóór de aankomst van de laatsten. De Russische premier Kosygin had, naar verluidt, reeds vóór zijn vertrek uit Moskou langs diplomatieke kanalen de mogelijkheid laten aftasten om op zijn heenreis naar de begrafenis te Hanoi, eerst Peking aan te doen. Indien deze lezing juist is, houdt dit in, dat niet alleen op Kosygins poging niet zou zijn gereageerd, maar bovendien, dat het vertrek van Tsjoe en Lai uit Hanoi vóór de aankomst van Kosygin een haast beledigende afwijzing inhield van kontaktpogingen van Russische zijde.

Een duidelijker demonstratie van de tegenstellingen tussen beide machten was moeilijk denkbaar, omdat zij plaats vond bij een gebeuren als de begrafenis van Ho Tsji Minh, de strijder tegen de gemeenschappelijke erfvijand: het Westerse imperialisme in de gedaante van Amerika. Een gebeuren, dat volgens alle regels en erekodes van het communistische denken had dienen uit te groeien tot een gemeenschappelijke communistische demonstratie tegenover het , .Westerse kapitalisme en imperialisme", al was het slechts om de communistische schijn van eenheid te redden.

Achtergronden van de verrassende wending.

De grote verrassing was echter, dat Kosygin op zijn terugreis uit Hanoi tussentijds blijkbaar een mededeling heeft ontvangen van Chinese zijde, ten gevolge waarvan het vliegtuig van Kosygin de koers kon wijzigen naar Peking. Dit betekent, dat letterlijk op het allerlaatste moment een wijziging in het Chinese standpunt ten aanzien van besprekingen met Kosygin heeft plaats gevonden. Er is uiteraard veel geanalyseerd en gespekuleerd naar de achtergronden en mogelijkheden van deze politiek wel zeer opvallende in ieder geval uiterlijke koersverandering van de Chinezen.

Wat de achtergrond betreft lijkt het meest aannemelijk de lezing van de voorzitter van de Japanse communistische partij, Nosaka, dat de Noordvietnamese regeringsleiders alle pogingen in het werk hebben gesteld tijdens Tsjoe en Lai's verblijf in Hanoi, om hem te bewegen kontakt op te nemen met Kosygin, zeer waarschijnlijk op diens verzoek, maar ook ten gevolge van het belang, dat Hanoi zelf had bij het herstel van normalere verhoudingen tussen Rusland en China.

Indien deze mededelingen van Japanscommunistische zijde juist zijn, dan betekent dit, dat Tsjoe en Lai, uiterlijk althans, bij zijn onwrikbare standpunt heeft willen blijven. Het na zijn vertrek achterbUjvende deel van de Chinese delegatie, dat overigens ook alle kontakt met de Russen vermeed, zou echter de indruk hebben gekregen, dat een voortzetting van deze onverzoenlijke houding schade zou toebrengen aan de betrekkingen tussen Noord-Vietnam en China. Deze mededeling kan van vérstrekkender betekenis zijn dan op het eerste gezicht schijnt. Zij kan in feite inhouden, dat Noord-Vietnam op deze wijze indirekt te kennen heeft gegeven aan de Chinese delegatie, bij verdere verslechtering van de Chinees-Russische betrekkingen de zijde van de Sovjetunie te zullen kiezen. Dat vestigt de indruk, dat men zich van Noordvietnamese zijde bewust is geweest van de ernstige konsekwenties van een voortduren van de bestaande Russische- Chinese spanningen, en in die geest heeft gehandeld. Ook uit de mededelingen van de Japanse delegatie, die tijdens het bekend worden van het overlijden van Ho Tsji Minh in Moskou verbleef om onderhandelingen te voeren met de Sovjetunie over de teruggave van Japans grondgebied door de Russen, kan men opmaken welk een belangrijke rol het Russisch-Chinese konflikt speeh in de Russische politiek. De Russische premier Kosygin ontkende wel met nadruk, dat een Russische aanval op China op komst zou zijn, maar toch hanteerde hij het woord „oorlogsgevaar". In zijn antwoord aan de Japanse delegatie betoogde hij nl. dat teruggave van door de Russen bezette Japanse eilanden op dit moment niet in overweging genomen kon worden, omdat een dergelijke teruggave invloed zou kunnen uitoefenen op de gebiedshonger van mogendheden (uiteraard China), en daardoor het oorlogsgevaar (! ) zou vergroten.

Ondanks het feit, dat de Chinezen ter elfder ure aan Kosygin op diens terugreis - tijdens een tussenlanding op het vliegveld van Calcutta - mededeelden, dat zij bereid waren hem in Peking te ontvangen, blijft daarom de indruk bestaan, dat er nog heel wat moet gebeuren om te voorkomen dat de bestaande spanning zich ontlaadt in konflikten op grote of beperkte schaal.

Veel kan er in Peking niet besproken zijn tussen beide partijen. Het gesprek, gevoerd via tolken, heeft, wanneer men de tijd, nodig voor het vertalen in aanmerking neemt, minder dan een uur geduurd. De besprekingen werden „nuttig" genoemd. De situatie Het blijkbaar het gebruik van het woord „openhartig" - de aanduiding, gebruikelijk bij meningsverschillen tussen communistische vrienden — niet toe, laat staan „hartelijk en eensgezind". Er is een dunne politieke draad gesponnen, die elk ogenblik weer kan breken, wanneer partijen niet van beide kanten tot duidelijke konsessies bereid zijn.

De konflikten tussen partijen.

De konflikten tussen de Sovjetunie en China omvatten veel meer dan een geschil over hun Aziatische grenzen. De diepste grond van hun onderlinge tegenstelling wordt gevormd door een ideologisch konflikt, een konflikt over de grondbeginselen van de communistische „leer" en de toepassing daarvan in de politiek. Daarbij moeten twee opmerkingen worden gemaakt om de dingen in hun juiste verhoudingen te blijven zien. De eerste is in hoeverre na vele jaren poütieke praktijk de communistische ideologie nog de drijfkracht vormt van het politieke handelen, dan wel of de ideologie de theoretische „aankleding" is geworden van bepaalde machtspolitieke verlangens. In het Westen wordt veelal te vaak aangenomen, dat het laatste het geval is.

Het is begrijpelijk, dat na enkele tientallen jaren politieke praktijk een zekere „slijtage" van de theorie als drijfkracht voor de politieke praktijk optreedt, en machtspoliriek in communistische orthodoxie wordt „verpakt". Anderzijds is de communistische leer reeds tientallen jaren tot allesomvattende inhoud van het denken in het communisme gemaakt, en kan men de kracht, die dit op de geest en het handelen heeft verkregen en behouden, alleen ontkennen als men de ogen voor de feiten wil sluiten.

De tweede opmerking geldt het feit, dat het verschil van mening over het verloop van de Aziatische grenzen ook in de jaren van de Chinees-Russische vriendschap heeft bestaan. Zonder evenwel tot spanningen als de huidige te leiden, bleef het een kwestie, die ook toen op regeling wachtte.

De ideologische tegenstelling.

Terugkerend tot de wording van de ideologische tegenstelling tussen beide machten, is de meest waarschijnlijke oorzaak daarvan de koëxistentiepolitiek tijdens het bewind van Chroestsjew ten opzichte van Amerika. Ideologisch is dit voor China een verraad geweest aan de wereldrevolutie. Vanuit het standpunt van de machtspolitiek gezien, hield deze politiek voor China bovendien in, dat een regeling tussen Rusland en Amerika aan China slechts een positie van de tweede rang voorlopig naast beide supermachten zou overlaten.

Communistische theoretische gronden zowel als praktische machtspolitieke gronden hebben de Chinezen tot de ideologische tegenaanval doen overgaan binnen het communistische blok. Het is onbetwistbaar, dat deze Chinese tegenaanval een geweldige splijtzwam is geworden, in dit communistische blok zowel als in het wereldcommunisme.

De konsekwentie daarvan is geweest de politiek, die Roemenië in en buiten het Oostblok voert, de afval van Albanië, maar evenzeer is de — mislukte — liberaliseringspoging in Tsjechoslowakije door deze tegenstelling beinvloed. De uitwerking van deze strijd heeft ook het wereldcommunisme verdeeld, en de Russische positie daardoor verzwakt. Hetzelfde geldt de Russische invloed op de zgn. „derde wereld", waarin Rusland nu China als tegenstander ontmoet. Het is nauwelijks denkbaar, dat een dergelijke verwijdering binnen afzienbare tijd kan worden opgelost. Een „vreedzame koëxistenüe" als tussen Rusland en Amerika is veel moeilijker tot stand te brengen tussen Rusland en China. Juist door het feit immers, dat zij ideologisch in het Oostblok, het wereldcommunisme en de ontwikkelingslanden telkens weer hun „leergeschillen" tegenover elkaar zo absoluut hebben uitgedragen, zullen zij bij de volken in de communistische wereld en hun aanhang daarbuiten, ondergronds en bovengronds blijven doorwerken en telkens weer spanningen verwekken. Alleen grote schokken als b.v. een plotselinge regiemwisseling in China zouden wellicht een nieuwe situarie kunnen scheppen.

De geschillen over de Aziatische grenzen.

Het bovenstaande leidt tot de gedachte dat alleen een regeling over het grensverloop tussen beide mogendheden en welhcht een „bijvijlen" van de scherpste kanten van het ideologisch konflikt tot de mogelijkheden van de naaste toekomst behoort. Een mogelijkheid, dank zij de praktische regelingskansen, die een grensverloop van duizenden kilometers toch moet kunnen bieden, vooral wanneer het alternarief neerkomt op oorlog op korte of langere termijn.

Is inderdaad een dergelijke regeling praktisch te verwezenlijken? Een uiterst deskundig journalist als de Moskouse korrespondent van het Franse dagblad Le Monde, Michel Tatu, meent dat dit niet uitgesloten is. Aannemende, dat dit grensprobleem niet een dekmantel zou zijn voor veel verdergaande doelstellingen van de beide machten, zou dit grensprobleem makkelijker geregeld kunnen worden dan de overige problemen hiervoor genoemd. Het gaat daarbij - aldus deze korrespondent - niet in de eerste plaats, zoals men in het Westen denkt, om een oppervlakte van anderhalf miljoen vierkante kilometer die door de Chinezen zou worden opgeëist. Peking zou in een nota van 24 mei jl. aan de Sovjetunie het standpunt over de grenskwesties van 1963 - de vette jaren der vriendschap - niet fundamenteel hebben gewijzigd.

Dat houdt in de praktijk in, dat China de bestaande toestand zou willen handhaven en ieder gewapend konflikt zou vermijden „hangende de onderhandelingen". Het grensgebied, waarop de direkte onderhandelingen betrekking zouden hebben, betreft slechts een oppervlakte van ruim 20.000 vierkante kilometers. Het ziet er geruststellend uit. Er schuilt echter een gevaarlijke adder onder het gras. Want ten aanzien van de verdragen, gesloten tussen het vroegere tsaristische Rusland en het keizerlijke China in de jaren 1860, 1881 en 1884, die betrekking hadden op de eerder genoemde oppervlakte van anderhalf miljoen vierkante kilometer, zou Rusland moeten verklaren, dat deze verdragen onrechtvaardig waren en herzien dienen te worden. Ook herziening van deze verdragen zou dus uiteindelijk aan de orde moeten komen, en dan in een voor Rusland uiterst ongunstige positie. Het heeft immers bij voorbaat dan reeds verklaard, dat deze verdragen onrechtvaardig waren! Rusland kan vanuit een dergelijk uitgangspunt moeilijk op den duur grote konsessies vermijden, wil het niet „imperialistisch" en „aggressief' enz. genoemd worden. Rusland zou op een dergelijke manier zichzelf aan de politieke schandpaal nagelen in de communistische en Westerse wereld. Het is daarom uitgesloten, dat Rusland een dergelijke onderhandelingsbasis zou aanvaarden.

Men kan zich dus afvragen welk konkreet resultaat dergelijke onderhandelingen kunnen afwerpen.

Het Russische belang bij deze onderhandelingen.

De vernederende „gang naar Canossa", waar Kosygins reis naar Peking en het huidige vervolg daarvan veel op Ujkt, kan echter voor Rusland wel betekenis hebben. Het heeft voor het oog van de wereld in ieder geval aannemelijk gemaakt een regeling te overwegen, zelfs in de uiterst gespannen situatie van het ogenblik. Daarnaast kan Rusland tijd winnen, om wellicht te profiteren van interne veranderingen in de nog altijd niet geheel uitgebalanceerde machtsverhoudingen in communistisch China. De dood van de bejaarde Mao Tse Toeng b.v. zou grote gevolgen kunnen hebben.

Maar van belang is ook de omstandigheid, dat deze onderhandelingen passen in de gehele politieke gedragslijn van Rusland van dit ogenbhk. Want de Russisch-

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen