Comenius, filosoof van eenheid en harmonie

Comenius was een uit Tsjechië afkomstige oorlogsvluchteling (hij heette oorspronkelijk Jan Komenský) die de laatste veertien jaar van zijn leven in Amsterdam doorbracht. Hij publiceerde daar vele werken en maakte de stad tot een ontmoetingsplaats voor Tsjechische vluchtelingen in Europa. Comenius behoorde tot de Broedergemeenschap, de nakomelingen van Johannes Hus. Comenius was sinds 1648 bisschop in de Broederschap en als zodanig een van haar meest bekende vertegenwoordigers.

Comenius was een echte christenhumanist. Hij bewonderde de schoonheid van natuur, kunst, woord en gezang, de beleving van de harmonie. Onderwijs vormde de basis van alle sectoren in de samenleving en maakte dat kinderen later als evenwichtige volwassenen in de samenleving zouden kunnen functioneren.

Comenius behoort volgens Henk Woldring tot de intellectuele grondleggers van het vroegmoderne Europa, zo schrijft hij in zijn recent verschenen boek Om de menselijkheid van de cultuur. Het streven naar cultuurvernieuwing bij Comenius, in relatie met rozenkruisers en vrijmetselaars (uitg. Damon, Eindhoven, 128 blz.; € 17,90). Woldring, emeritus hoogleraar politieke filosofie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, besluit met deze studie een reeks diepgravende studies over Comenius.

Comenius raakte vooral bekend vanwege zijn alomvattende filosofie, die hij “pansofie” noemde. Deze legde de nadruk op de verwevenheid met de mens als microkosmos in het bezielde universum van de macrokosmos. Het uiteindelijke doel van de pansofie is om de vrede tussen mensen en naties te bevorderen. Comenius streefde naar een menselijke cultuur of beschaving, waarin mensen zich door intellectuele en morele idealen laten inspireren om een hoger niveau van menselijkheid te bereiken. Wat de toekomst betreft zag hij een belangrijke cultiveringstaak voor kerken, overheden en scholen weggelegd. Voor kerken om hun onderlinge geschillen te relativeren en een duurzame godsdienstvrede te realiseren.

Comenius was zijn tijd vooruit door te pleiten voor religieuze tolerantie. Hierin was hij representant van de hussitische geloofsgemeenschap, de Boheems-Moravische Broedergemeenschap, die leden van andere kerken als medegelovigen erkenden. Religieuze tolerantie was voor hem een voorwaarde voor maatschappelijke en politieke vrede. In zijn Testament schreef hij: “Aan u, christelijke kerken, aan u vermaak ik het verlangen naar eensgezindheid, naar verzoening en vereniging tot eenheid van geest in het geloof en in de liefde.”

Gelovigen die tot verschillende confessionele richtingen behoren, kunnen in vrede met elkaar samenleven. Hij nivelleerde die niet, integendeel, maar hij riep de grote religieuze tradities op om een bijdrage te leveren aan zijn pansofie (alomvattende wijsheid) en liet zich zelfs inspireren door rozenkruisers en vrijmetselaars, althans voorzover zij zich keerden tegen versplintering van de wetenschap en kennis ten koste van de harmonie en eenheid van de werkelijkheid en de menselijkheid van de samenleving. De verdeeldheid van christenen en kerken, en hun ‘eindeloze disputen’ zaten hem dwars.

Comenius was volgens Woldring een voorstander van een interreligieuze dialoog avant la lettre, die aanhangers van verschillende confessies voor alles moest leren om ten opzichte van elkaar tolerant te zijn – een voorwaarde om in vrede met elkaar te kunnen leven. Religie is in plaats van een ankerplaats van liefde en troost een labyrint geworden waar gelovigen elkaar bestrijden en haten. Geen wonder dat velen een goddelijk bestel verwerpen en tot atheïsme vervallen.

Comenius zocht volgens Woldring geen organisatorische eenheid, maar wel een geloofseenheid dwars door de kerken heen. Er is één universele kerk die blijft en waarvan Comenius gelooft dat daarachter de Apostolische Geloofsbelijdenis schuil gaat waarin gesproken wordt van “een heilige, algemene, christelijke kerk”. Over deze belijdenis schrijft Comenius: “Ik ken er geen die zo eenvoudig en kernachtig is, en geen enkele waardoor in kort bestek alle twistvragen zo spoedig tot een oplossing kunnen worden gebracht. Zo kunnen eindeloze disputen vermeden worden.” Comenius bepleitte een reformatie die de bewegingen van Wycliffe, Hus, Luther en Calvijn zou overstijgen, en die in een universele en oecumenische reformatie zou moeten worden gerealiseerd. Hij was daarmee in het denken over de ene, katholieke kerk zijn tijd ver vooruit.

Dr. K. (Klaas) van der Zwaag is hoofdredacteur van Protestants Nederland

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen