Kohlbrugge, Scheveningen en de zee

BBlijkens dagboekaantekeningen van Dr. H.F. Kohlbrugge ging hij op zondagmorgen 24 september 1865 in Scheveningen voor in een dienst van de hervormde gemeente. Hij preekte in een “zeer volle kerk” over de Farizeeër en de tollenaar. Voorzover bekend is het bij die ene keer gebleven. Toch kunnen we in ruimere zin spreken van een bepaalde geestelijke band tussen Kohlbrugge en Scheveningen, gelet op de belangstelling die een deel van de plaatselijke bevolking in de loop der jaren voor een prediking in Kohlbrugge’s geest heeft getoond.

Kohlbrugge preekte in het vissersdorp op uitnodiging van ds. H.W.A. Verhoeff, die op zondag 2 april 1865 als predikant van Scheveningen was bevestigd. Evenals zijn broer J.G. Verhoeff behoorde hij tot de vrienden van Kohlbrugge. In juli 1865 schreef Kohlbrugge in een brief aan mevrouw P. Boissevain-Drost, dat hij wegens ziekte van zijn vrouw nog niet naar Scheveningen en Delft kon komen. Hij vroeg haar, ds. Verhoeff te laten weten dat hij later op diens uitnodiging hoopte in te gaan. In september was de toestand van zijn vrouw enigszins gestabiliseerd en durfde hij het aan naar Nederland te reizen. Zijn vriend H.van Heumen in Delft kreeg de opdracht het een en ander te regelen. Zo reisde hij op vrijdag 22 september met de trein naar Delft, overnachtte er en reed de volgende dag “per wagen” naar Scheveningen. Na daar zondagsmorgens te hebben gepreekt, ging hij ’s avonds voor in de Waalse kerk in Delft en preekte er “over de genodigden tot de koninklijke maaltijd”; in deze dienst werden 17 kinderen gedoopt. Maandag reisde hij met zijn schoonzoon Eduard Böhl terug naar Elberfeld. ¹

Hillegond Willem Adriaan Verhoeff (1825-1880), die in Scheveningen ds. W. Kraijenbelt opvolgde, bleef drie jaar en acht maanden aan deze gemeente verbonden. Hij beleefde er vreugdevolle momenten wanneer hij samen met zijn broer J.G. Verhoeff ronddoolde door de Scheveningse Bosjes, of als zij, gezeten op een van de duinen, een zonsondergang gadesloegen, of luisterden naar het gebruis der golven. Ds. Verhoeff maakte in de vissersplaats ook zorgvolle dagen door toen hijzelf en later zijn eerste kind ernstig ziek was. Nadat hij voor diverse beroepen had bedankt, nam hij dat naar Charlois en Katendrecht aan. Op 10 januari 1869 preekte hij afscheid naar aanleiding van Johannes 6: 34: ”Zij zeiden dan tot Hem: Heere, geef ons altijd dit Brood.” 2

Verhoeffs voorganger, ds. Wouter Kraijenbelt (1812-1890), was eveneens een vriend van Kohlbrugge. Reeds in de tijd dat hij in Utrecht studeerde (1832-1835), had Kraijenbelt Kohlbrugge ervoor gewaarschuwd, dat een aantal studenten de door hen gehate prediker bij de eerste de beste gelegenheid in de Oudegracht wilde werpen. Gedurende enige tijd vertoonde Kohbrugge zich toen niet op straat. Ds. Kraijenbelt diende de Scheveningse gemeente bijna zeven jaar, van 13 december 1857 tot 25 september 1864. Zijn intredepreek had als uitgangspunt Efeze 6: 19: “En voor mij, opdat mij het woord gegeven worde in de opening mijns monds met vrijmoedigheid, om de verborgenheid van het Evangelie bekend te maken”. De in druk verschenen preek besloeg 22 pagina’s. Bij zijn afscheid preekte ds. Kraijenbelt over Deuteronomium 30: 19: “Ik neem heden tegen ulieden tot getuigen den hemel en de aarde; het leven en den dood heb ik u voorgesteld, den zegen en den vloek”. Hoe hij in de vissersplaats werd gewaardeerd, blijkt wel uit het feit dat de gemeente van Scheveningen na zijn vertrek nog tweemaal een beroep op hem uitbracht. ³

Tijdens Kraijenbelts verblijf in Scheveningen woedde begin december 1863 een zeer zware storm in het Noordzeegebied. Langs de Nederlandse kust vergingen in totaal 36 schepen en kwamen honderden men-sen om het leven. Ook Scheveningen werd getroffen. De pink “Vrouw Kniertje” verging met acht opvarenden, onder wie de stuurman Gerrit Wouter Vrolijk en diens zoon Dirk en de broers Wouter en Arie Harteveld. Een andere broer, Cornelis Harteveld, verdronk dezelfde dag op de pink “Neeltje de Jong”. De vader van het drietal, Teunis Harteveld, verdronk een maand later op de “Vrouw Pieternella”. In zulke gevallen was het de taak van de predikant, het droevige bericht aan de familie over te brengen.

De zee heeft anderzijds ook een onmiskenbare heilzame werking. Koning Willem I liet in 1827 aan het Scheveningse strand een buitenverblijf, het Paviljoen, bouwen. Het was een verjaardagsgeschenk voor zijn gemalin koningin Wilhelmina, prinses van Pruisen, die met het oog op haar gezondheid veel aan zee moest vertoeven. Scheveningen begon zich te ontwikkelen als badplaats en trok ook toeristen uit Duitsland. Eén van hen was Johannes Wichelhaus, een domineeszoon, die in Bonn en Berlijn theologie studeerde. Hij had een zwakke gezondheid en zocht in het begin van de jaren veertig in Scheveningen genezing. De theologie die aan de universiteit werd gedoceerd bevredigde hem niet. Daarentegen werd hij zeer getroffen door de preken van dr. H.F. Kohlbrugge, waarmee hij door zijn ooms Karl en Daniel von der Heydt bekend was geraakt. Zelf schreef hij daarover: “In een tijd van diepste aanvechting heb ik in Kohlbrugge’s boek: “Das 7. Kapitel des Römerbriefes in ausführlicher Umschreibung (1839)” het getuigenis van de zaligmakende waarheid voor mij gevonden, als een mens die zich tegenover de Wet van God in zijn geestelijkheid als vleselijk en verkocht onder de zonde kent en dagelijks ervaart, en God dank kan zeggen door Jezus Christus, onze Heer”. In 1842 terugkerend uit Scheveningen, had de toen 23-jarige Wichelhaus in Utrecht een ontmoeting met Kohlbrugge. ^{4 5}

Telde het vissersdorp omstreeks 1840 circa 5900 inwoners, naarmate Scheveningen zich als badplaats ontwikkelde nam de bevolking sterk toe. Dit had ook gevolgen voor het kerkelijk leven. Het aantal kerkgangers steeg, zodat in 1893 een tweede hervormde kerk, de Nieuwe Kerk in de Duinstraat in gebruik werd genomen. Reeds eerder, in 1874, was speciaal voor buitenlandse protestantse toeristen de Badkapel ingewijd. Intussen had ook de Afscheidingsbeweging van de 19de eeuw ertoe geleid dat het aantal kerkgebouwen toenam. In de 20ste eeuw zette deze ontwikkeling zich voort. Voor de Hervormden werd in 1916 de Nieuwe Badkapel gebouwd, die in de plaats kwam van de intussen gesloopte Badkapel. De Hervormden in Duinoord kregen in 1928 de Prinses Julianakerk. De Gereformeerden in Scheveningen beschikten uiteindelijk over een viertal kerkgebouwen. Een in 1890 gebouwde Gereformeerde kerk aan de Nieuwe Laantjes wisselde in 1921 van eigenaar: ze werd verkocht aan de Oud-Gereformeerde Gemeente en kreeg daarna de naam Eben Haëzerkerk. In 1933 besloot deze gemeente met een ruime meerderheid tot aansluiting bij de Gereformeerde Gemeenten. 6 De secularisatie van de laatste decennia is aan

De secularisatie van de laatste decennia is aan Scheveningen niet voorbijgegaan. Velen, die als kind werden gedoopt, zijn met hun gezinnen van de kerk vervreemd. Dat we te maken hebben met een krimpende kerk, komt tot uiting in de sluiting van diverse kerkgebouwen. De Nieuwe Kerk aan de Duinstraat werd in 1997 buiten gebruik gesteld en later verbouwd tot een aantal kantoren. Ook de Zorgvlietkerk werd gesloten. Van de Gereformeerde kerken werd de Immanuëlkerk in 1986 buiten gebruik gesteld en de Pniëlkerk in 2009 (de gemeente van deze kerk trok in bij de nabijgelegen Prinses Julianakerk). De Bethelkerk (PKN gemeente) en de Ichthuskerk (gereformeerd vrijgemaakt) bleven over. Zelfs in de Eben-Haëzerkerk van de Gereformeerde Gemeente worden sinds 1 januari 2018 geen kerkdiensten meer gehouden, omdat de gemeente samenging met die in Den Haag.

De Oude Kerk, waar Kohlbrugge eens preekte, is nog steeds in gebruik. Maar in 2019 moeten de wijkgemeenten Oude Kerk en Bethelkerk, verenigd in de wijkgemeente Scheveningen-Centrum, beslissen welk van de twee kerkgebouwen en wanneer aan de eredienst zal worden onttrokken (op enig moment na 2021). ⁷

Kohlbrugge en Scheveningen: nog altijd heeft een deel van de Scheveningse bevolking belangstelling voor een prediking in Kohlbrugge’s geest. En ook nog in onze tijd gaan in Scheveningse kerken predikanten voor die in ruime zin kunnen worden gerekend tot de vrienden van Kohlbrugge.

Niet ver van de Oude Kerk, aan de kop van de Keizerstraat, bevindt zich het in 1982 door Koningin Beatrix onthulde monument “Vissersvrouw van Scheveningen”. Het is een standbeeld in de vorm van een Scheveningse vissersvrouw in klederdracht. De blik van de vrouw is gericht naar de zee, vanwaar zij ooit een of meer van haar geliefden mocht terug verwachten. Op de sokkel van het standbeeld staat het volgende gedicht van Inge Lievaart, die vele jaren in Scheveningen woonde en daar in 2012 op ruim 95-jarige leeftijd overleed:

De zee, die steeds weer nam,

Zal eenmaal wedergeven

Allen die zijn gebleven

Aan Hem Die eerst ontkwam,

De Heer van wind en water,

Aan Christus Triomfator

M. den Admirant, ‘s-Gravenhage

Noten

1 H. Boele, Zonder kansel kon hij niet leven, de weg van H.F. Kohlbrugge langs vele kansels in Nederland, Houten 2014, p. 272-276. De preek, door Kohlbrugge in Scheveningen gehouden, is opgenomen in: Op Nederlandse kansels, Houten 2016, blz. 248-257.

2 Ds. H.W.A. Verhoeff (1825-1880), een veelbegeerd prediker, in: Ecclesia 80ste jg. (1989), nrs. 7 t/m 11.

3 Ds. Wouter Kraijenbelt (1812-1890), een strijder voor kerkherstel, in: Ecclesia, 80ste jg. nrs. 1 t/m 6. Briefe von Dr. H.F. Kohlbrügge an Johannes Wichelhaus aus den Jahren 1843-1857, herausgegeben von J.J. Langen 1911, S. XIV

4 Dr. W. Balke, Johannes Wichelhaus (1819-1858), hoogleraar te Halle en vriend van dr. H.F. Kohlbrugge, Zoetermeer 2000, blz. 16-18.

5 In het door mij geraadpleegde exemplaar van de Briefe an Johannes Wichelhaus heeft iemand in de inleiding met de pen genoteerd: “1842 Ende Oct. bis 10 November drei Wochen in Utrecht”; een nadere bron wordt niet vermeld, maar de notitie lijkt mij aannemelijk.

6 Michiel Nooren, Angeline Jansen, Scheveningen rond Kerk en Kurhaus, Weesp 1983, blz. 22-28.

7 www.oudekerkscheveningen.nl/wp-content/Beleidsplan- OK-2017-2020

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen