Ontspoord wantrouwen of kwaadaardig gespuis?

Twee jaar terug verscheen een bericht in dagblad Trouw naar aanleiding van een onderzoek waarin werd nagegaan in hoeverre complottheorieën aanhang vonden onder de mensen. Met als toespitsing welke politieke voorkeuren onder de complotdenkers favoriet waren. Het bleek dat de partijen Forum voor Democratie, PVV, en 50-Plus eruit sprongen ¹ . Zij mogen zich in een meer dan gemiddelde belangstelling verheugen van mensen die ‘alternatieve waarheden’ aanhangen. Ook stemmers op de SP of de PvdD blijken gevoelig te zijn voor complottheorieën. Genoemde partijen opereren op de politieke flanken. Er werd geen bovenmatig aandeel van SGP’ers onder de complotdenkers aangetroffen. Maar in augustus 2020 werd een ander onderzoek door Kieskompas uitgevoerd, met een focus op complotten rondom corona. Een stelling over de gossip dat vaccins voorzien zouden zijn van een chip bleek door een op de vijf SGP’ers geloofwaardig geacht te worden 2 . Voor mij was dat een trigger om meer te weten te komen over de denkwereld van mensen die zichzelf waarheidszoekers noemen en door anderen worden gezien als irrationeel, paranoïde of weggezet als wappies.

In deze bijdrage, geschreven naar aanleiding van twee recente publicaties, geef ik eerst een beknopte indruk van complotdenken. Waar hebben we het over? Daarna volgt een poging om na te gaan wat de motieven zijn van complotdenkers? Wat drijft hen? Tenslotte komt de vraag aan de orde hoe we dit fenomeen beoordelen. Ik kom daarbij tot een aanzet voor verdere bezinning.

Waar hebben we het over?

Een complottheorie wil een alternatieve verklaring bieden voor een gebeurtenis of verschijnsel. Zo’n theorie wordt aangehangen door complotdenkers die de officiële lezing of gangbare verklaring betwisten en ook vaak ronduit verwerpen. Bijvoorbeeld omdat ze geen vertrouwen hebben in de reguliere media, die immers stelselmatig de belangen van de machtige elite zouden behartigen. Daarom gaan ze zelf op zoek naar ‘de waarheid’ over een gebeurtenis. Soms is dat een samenzweringsfantasie. Maar het gebeurt ook dat iemand met een arsenaal aan argumenten komt om de witte vlekken, toevalligheden en losse einden in het officiële verhaal dicht te schroeien.

Voorbeelden zijn er te over. Hiervoor verwijs ik naar het boek The truth is out there dat onderzoeker Joran Harambam e.a. samenstelde. Hierin komen 18 controversiële onderwerpen aan bod waarover alternatieve verklaringen de ronde doen. Werd de Amerikaanse president John F. Kennedy inderdaad vermoord door Lee Harvey Oswald? Of voerde hij de aanslag niet in z’n eentje uit, maar zat de FBI er achter of een clubje van rijke industriëlen die er alles voor over hadden om een herverkiezing van de populaire president in 1964 te voorkomen 3 ?

Een ander voorbeeld betreft de terroristische aanslagen op 11 september 2001, gepleegd door een groep jihadisten onder leiding van Mohammed Atta. Met als verantwoordelijke opdrachtgever de islamistische terreurorganisatie Al-Qaida en zijn leider Osama Bin Laden. Of zat er een complot van vastgoedeigenaren, geheime diensten en industriëlen achter ⁴ ?

Een van de hoofdstukken gaat over vaccinaties. Het Rijksvaccinatieprogramma bestaat in Nederland sinds 1957. Inmiddels vinden veel ouders het vanzelfsprekend om hun kinderen tegen allerlei infectieziekten te laten inenten ⁵ . Traditioneel is er een groep gewetensbezwaarden, met name te vinden in de zgn. Bijbelgordel, die om geloofsredenen tegen vaccinaties is. De laatste decennia is er een groeiende groep anti-vaxxers die vinden dat de geneeskunde en de farmaceutische industrie zijn losgezongen van de natuur. De noodzakelijkheid, veiligheid en effectiviteit van vaccinaties worden door hen betwijfeld. Zij vinden dat de bijwerkingen van (sommige) vaccins door de autoriteiten teveel worden verzwegen. Een ander bezwaar is dat bij de ontwikkeling van vaccins gebruik wordt gemaakt van cellijnen van geaborteerde foetussen. Tijdens de coronacrisis gaat onder anti-vaxxers het verhaal rond dat Bill Gates mensen wil laten injecteren met nano-chips, zodat hij hen in de gaten kan houden. Hij zou samen met George Soros het coronavirus met opzet de wereld in hebben geholpen.

Klassiek en hedendaags complotden- ken

Nu is de ene complottheorie de andere niet. In zijn boek Waarheidszoekers, Wat bezielt complotdenkers? maakt Cees Zweistra onderscheid tussen het klassieke en hedendaagse complotdenken. Klassieke complottheorieën zijn erop gericht om de waarheid te onthullen over een gebeurtenis met grote impact op de samenleving, zoals de verhalen rondom de moordaanslag op Kennedy. Hedendaagse varianten kenmerken zich hierdoor dat het complotdenken zich aan niets anders onderwerpt dan aan zichzelf 6 . Een complotdenker sticht binnen de wereld waarin hij niet langer thuis is, zelf een nieuwe wereld die hij geheel naar zijn eigen hand kan zetten. Moderne communicatietechnologieën maken het mogelijk om zo’n virtuele wereld te creëren in chatrooms, op twitter en andere platforms. Zo komt Zweistra tot de definitie dat het huidige complotdenken een zelfgerichte en via technologie vormgegeven verhouding is tot een absurd gemaakt bestaan 7 .

De verbreiding van samenzwerings- verhalen

Waardoor neemt het complotdenken de laatste tijd toe? Een verklarende factor is dat economische en politieke elites zich er onvoldoende van bewust zijn dat niet iedereen profiteert van de globalisering met haar open grenzen, van de technologische vooruitgang door de ICT en van de ruimere toegang tot het hoger onderwijs. Migranten maken gebruik van de open grenzen, verstoren arbeidsmarkten waardoor er minder werkgelegenheid is en de banen die overblijven worden minder goed betaald. Een vaste baan is niet meer te krijgen, alles lijkt flex te worden in de beleving van hele groepen.

Een andere factor is het internet, en dan met name de sociale media. Die hebben de verspreiding van complottheorieën onmiskenbaar een boost gegeven. Via internet kunnen mensen hun eigen waarheden bijeen sprokkelen. Dat was vroeger een stuk lastiger. Niet alleen omdat je er de deur voor uit moest om bijvoorbeeld naar een bibliotheek te gaan. Ook omdat het uitgeven van boeken via een uitgeverij altijd nog een zekere drempel opwerpt. De redacteur van een uitgeverij leest namelijk mee met het uit te geven boek en gaat de discussie aan met een auteur wanneer die verklaringen biedt die uit de lucht gegrepen zijn. Op internet kan haast iedereen vrijuit zijn theorie of een gebeurtenis of ontwikkeling uiteen zetten en online publiceren, zonder dat er een redacteur kritisch meeleest.

De technologie achter sociale media, vooral de algoritmes die je soortgelijke websites of videofilmpjes aanbieden, zorgen ervoor dat mensen gevangen kunnen raken in een online-bubble. Maar zorgt de technologie sec ervoor dat ie-mand die op zoek gaat naar een verklaring van een bepaald fenomeen na verloop van kortere of wat langere duur omgeturnd wordt van een nieuwsgierig persoon in een complotdenker? De laatste anderhalf jaar hebben we gezien dat er allerlei verhalen de ronde doen over het coronavirus. Het zou opzettelijk zijn gemaakt en in de wereld gebracht door lieden uit de farmaceutische industrie die graag wat extra omzet genereert. Ook de lockdown maatregelen hebben onbedoeld eraan bijgedragen. Want waar ontmoetingen afnemen, zal de common sense dat ook doen 8 .

Motieven van complotdenkers

Wat beweegt complotdenkers om gangbare verklaringen te wantrouwen? Harambam e.a. zien complexiteitsreductie als een belangrijke verklaring. De wereld steekt zo ingewikkeld in elkaar, dat die begrijpelijker wordt door een logisch en sluitend verhaal. Aanvankelijk vertrouwden mensen op de verklaringen van experts, wetenschappers en bestuurders. Maar dat vertrouwen in overheden, media en wetenschap is tanende. De integriteit staat ter discussie, ook doordat wetenschappers zelf soms rommelen met de resultaten – met Diederik Stapel als sprekend voorbeeld. De media zijn uit op hogere kijkcijfers en sommige politici zijn erop uit zichzelf te verrijken.

Zweistra vindt het te kort door de bocht gaan om alternatieve verklaringen af te doen als een gedachtekronkel van obscure personages. Het is volgens hem een weapon of the weak ⁹ . Een groep die zich bedreigd voelt, grijpt naar een complottheorie om zichzelf te beschermen. Zij komt in opstand tegen de koers van een samenleving ¹⁰ . Het complotdenken fungeert dan als een existentiële reddingsboei die houvast geeft in een wereld waarin de complotdenker zich niet meer thuisvoelt. Daarmee raakt Zweistra aan het aspect van identiteitsvorming. Soms raakt een alternatieve verklaring inhoudelijk kant noch wal, maar de mythes die de ronde doen versterken wel de overtuigingen die leven binnen de groep en ze voeden de sentimenten die daarin leven 11 . Complotdenken is dan een uiting van het verlangen naar samenhang in een wereld die chaotisch en absurd of zinloos lijkt te zijn 12 . De complotdenker zoekt naar ‘iets’ om zijn leven doel en richting te geven, zin en betekenis en vindt zijn uitweg daar waar velen die juist niet zouden zoeken.

Niet dialogisch, maar monologisch

Zweistra betoogt dat complotdenkers zich niet voegen bij een traditie noch zich onderwerpen aan structuren of regels. Zij vertrekken vanuit zichzelf en zullen vandaaruit een eigen werkelijkheid scheppen. Het complotdenken van nu omschrijft Zweistra als een anarchistische smeltkroes waarin commercie, spiritualiteit en kritische vragen zonder probleem kunnen samenkomen. De enige test die een complottheorie moet doorstaan is die van het individu en z’n eigen logica ¹³ .

Een karaktertrek van met name hedendaagse complotdenkers is dat ze hun verhaal willen zenden. Ze zijn veelal niet geïnteresseerd in kritiek op hun vertoog. Oppervlakkige waarnemers zien in zichzelf gekeerde complotdenkers als narcisten. Maar Zweistra ziet dat anders. Niet Narcissus, maar de figuur van Caligula past volgens hem veel beter om hun houding en streven te typeren. Narcissus wil met zichzelf samenvallen, maar stuit daarbij op een fysieke grens. Caligula daarentegen heeft wel de macht om de werkelijkheid naar zijn hand te zetten en doet dat ook, maar dan te kwader trouw. Hij negeert zijn verantwoordelijkheid jegens de samenleving en de wereld om hem heen en zet zijn zelfgerichte streven door ten koste van alles en iedereen. Hij kiest voor de vlucht vooruit 14 .

Vertaald naar de hedendaagse politiek, kom je volgens Zweistra uit bij figuren als Trump, Baudet, Poetin en ook Erdogan. Autoritaire leiders die een eigen variant op het christendom (in het geval van de Turkse president de islam) bedenken, zich niet aan de traditionele moraal van de godsdienst onderwerpen, maar hun eigen gang gaan. Terwijl ze zich presenteren als conservatieven, zijn ze per definitie progressief. Ze zijn geen ‘waarheidsprekers’, maar bedienen zich van ‘doeltreffende leugens’. Op basis van deze analyse typeert Zweistra het huidige complotdenken als expliciet kwaadaardig, omdat het misbruik maakt van de mogelijkheden om een verhaal te ontwikkelen dat op alle punten in strijd is met de realiteit. De complotdenker kiest welbewust de leugen en daarmee het kwaad. Samen met andere complotdenkers verenigd tot een eensgezinde afwijzing van de werkelijkheid. Zo bezien, is het complotdenken een middel tot zelfhandhaving. Ook al noemt de complotdenker zichzelf graag waarheidszoeker, hij zoekt er niet naar maar buigt de werkelijkheid zo dat zijn mythe waarheid wordt, aldus Zweistra.

Er zijn groepen waarbinnen evidente waarheden worden voor onwaar gehouden. Is dat verbijsterend? Volgens veel verstandige mensen wel. Zweistra stelt zich echter kritisch op tegenover het humanistische mensbeeld, waarin de mens een zelfstandig wezen is dat zich door zijn rationele brein laat leiden en de uiteindelijke waarheid over de wereld en de mens in zichzelf aantreft, in zijn verlichte verstand. Complotdenkers kun je daarom niet zomaar wegzetten als slechte en slordige denkers, die de criteria van de wetenschappelijke methoden aan hun laars lappen.

Om die reden kiest Zweistra niet voor het debunken van complotdenkers. Niet alleen omdat dit hem wat al te oppervlakkig voorkomt, maar vooral omdat het geen recht doet aan het hedendaagse complotdenken. Het is namelijk geen – of niet in de eerste plaats - ontsporing van een individueel brein (dat door nog kritischer te denken weer op het rechte pad kan worden gebracht), maar eerder een signaal van onderliggende weeffouten in de samenleving die bij grote groepen mensen een verlies van zingeving en sociale vervreemding veroorzaken ¹⁶ .

Aan het slot van zijn betoog formuleert Zweistra een aantal aanbevelingen voor de politiek. Het nastreven van economische groei en koop-krachtverbetering is te beperkt, een breder en verder reikend verhaal is nodig. Want mensen moeten kunnen wonen in deze wereld en een zinvol bestaan kunnen leiden. Ook moeten politici zich veel kritischer opstellen tegenover technologische ontwikkelingen. Maken die de wereld beter ‘bewoonbaar’ of vervreemden ze de mens van de werkelijkheid. Verder dienen politici zich in te spannen om de wereld te maken tot een plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Buurthuizen zijn veel beter en effectiever dan ‘sociale’ online platforms. Maak het mogelijk dat mensen relaties met elkaar leggen, zodat ze vreugde en vrijheid in het leven ervaren.

Evaluatie

De publicatie van Harambam e.a. heeft tot doel het stereotiepe beeld van een complotdenker te doorbreken. Na een korte weergave van de officiële of gangbare verklaring van een gebeurtenis, volgt een uitgebreider interview met iemand die een alternatieve waarheid aanhangt, met vervolgens een door die persoon geschreven uiteenzetting. Het boek geeft op die manier veel inzicht in de redeneringen, theorieën en verklaringen van mensen die zichzelf zien als echte waarheidszoekers. Daardoor is het vooral een informatief boek, rustig qua betoogtrant.

Het boek van Zweistra is van een ander gehalte. Ook hij beschrijft haast terloops veel verklaringen, verhalen en mythes van complotdenkers, maar levert daarnaast een filosofische diepteboring. Zweistra durft ook het westerse mainstream-denken onder kritiek te stellen. Maar uiteindelijk mondt zijn vertoog uit in een zeer scherpe kritiek op hedendaagse complotdenkers: ze creëren niet zomaar een onschuldige eigen werkelijkheid, maar ze zijn kwaadaardig jegens de samenleving om hen heen. Vooral de Amerikaanse president Donald Trump en de Nederlandse politicus Thierry Baudet worden gezien als kwaaie pieren die complottheorieën een forse duw in de rug hebben gegeven. Of daar gebruik van maken om groepen mensen tegen elkaar op te zetten. Nu zijn dit niet mijn favoriete slag politici, maar ik vraag mij sterk af wat ermee wordt bereikt wanneer zij als het spreekwoordelijke kwaad worden weggezet. Wakker je dan de polarisatie niet nog sterker aan ? Maak je zo de kloof tussen wie geneigd zijn aan samenzweringstheorieën waarheidsgehalte toe te kennen niet alleen maar wijder en dieper ten opzichte van hen die daar ferm afstand van nemen? Wie de kwalijke kanten van de manier waarop Trump en Baudet politiek bedrijven opmerkt en bekritiseert, moet niet vergeten dat er bij hun politieke opponenten ook veel bedenkelijks kan schuilgaan achter een politiekcorrecte façade. Denk bijvoorbeeld aan de genderideologische voorstellen die Obama ferm steunde en waar linksliberalen zich voor inzetten. Bijzonder vervreemdend voor mensen die hechten aan het natuurlijke gezin en de biologische feiten als leidend beschouwen. Bovendien verliest dergelijk ideologisch gedram de stabiliteit en toekomst van de samenleving uit het oog.

Veel complotdenkers hebben geen kwade intenties, zo stelt Harambam. Ze hebben kritiek op de gevestigde orde omdat in hun ogen politieke en rechterlijke macht, media, kerk en wetenschap gecorrumpeerd zijn. Natuurlijk zijn er onder complotdenkers ook types die in gewelddadigheid vervallen. Maar dit risico geldt ook voor extreme rationalisten of utilitaristen, zeker wanneer zij de beschermwaardigheid van een mensenleven sterk relativeren.

Voor christenen is het fenomeen van complottheorieën een uitdaging en een teken aan de wand. Daarbij denk ik aan een uitspraak van G.K. Chesterton: Wanneer mensen niet meer in God geloven, gaan ze in van alles geloven. De uitdaging is om nuchter, waakzaam en kritisch te zijn. Mensen kunnen complotten smeden, maar God bestuurt alle dingen naar Zijn wil. Hij kan het kwade zelfs ten goede keren. Zouden christenen dan niet op Hem hun vertrouwen stellen? Zijn liefde verdrijft de angst. Daar kan geen complot tegen op.

Noten

1 Trouw, 5 oktober 2019.

2 Trouw, 15 augustus 2020.

3 Harambam e.a., p. 25-28.

4 Harambam e.a., p. 92-93.

5 Harambam e.a., p. 193 e.v.

6 Zweistra, p. 109.

7 Zweistra, p. 116.

8 Zweistra, p. 138.

9 Zweistra p. 46.

10 Zweistra, p. 60.

11 Zweistra, p. 104.

12 Zweista, p. 111.

13 Zweistra, p. 33-35.

14 Zweistra, p. 261.

15 Zweistra, p. 240-241.

16 Zweistra, p. 70.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen