Boekbespreking

Dr. W. J. Lamfers, Bonhoeffer, Havel en Plesu. Drie dissidente denkers over vrijheid en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Uitg. Boekencentrum, Zoetermeer; 179 blz.; € 19, 50.

Een greöcfige ipfornjereode studie, over een apdëiwerp datujet in het middelpunt vanjide hedendaagse theologische aabÉHStRstaat, maar wel degelijk dit speurwerk verdient. Men kan dit boek lezen als een vervolgpublicatie van iemand die eerder op Bonhoeffer promoveerde, en die nu, vooral getroffen door diens geestelijke strijd tegen de dictatuur van het nationaal-socialisme in Duitsland, breder is gaan spitten en zijn veld van onderzoek heeft uitgebreid, namelijk naar Roemenië en Tsjechië. Dit boek doet echter meer: het helpt ons blijvend te denken aan wat niet vergeten mag worden: dat het vermijden van en in het ergste geval het omgaan met, dictatuur een permanent actuele geestelijke zaak is. Alleen duurzame bezinning, een meditatie die naast zelfkritiek en erkenning van eigen onvermogen en zelfs vaak ook van eigen maatschappelijke schuld getuigt, kan ons alert houden in de strijd tegen tirannie. Bij de rechte meditatie wordt immers onontwijkbaar ook de wereld betrokken, omdat we daar zelf deel van zijn, en wij geroepen worden daarin te handelen, en daarmee wordt dan tegelijk de samenleving kritisch voor Gods aangezicht gebracht. Via de meditatie boren wij de bron van (zelf)kritiek aan en van het bewuste handelen. Bij alle drie de denkers uit de titel vinden we dit dan ook terug. Ik heb dit boek met een groot gevoel van verwantschap in motivatie gelezen.

Nog steeds toont de schrijver, hervormd predikant te Weesp, net als in zijn dissertatie uit 1998 Bonhoeffer en de broeders, zijn sterke betrokkenheid op en afkeer van alles wat dictatuur is, en zijn geestverwantschap met allen die zich daartegen inzetten. Van deze geest getuigde reeds zijn dissertatie, die vooral handelde over de periode in Bonhoeffers leven waarin hem, tijdens Hiüer, in Finkenwalde (in Pommeren dus vlak bij de Poolse grens, en ver weg van Berlijn) de opleiding van Duitse aanstaande predikanten was toevertrouwd. Als iemand die de ervaring van de Tweede Wereldoorlog met zich meedraagt en eveneens zelf door Bonhoeffer is aangeraakt, voel ik mij door boek en onderwerp beide aangesproken. Temeer omdat hints om op het heden te letten niet ontbreken.

Is het niet een primaire taak van de theologie om de samenleving te dienen door haar kritisch te begeleiden? En Lamfers heeft recht van spreken, niet alleen vanwege de grondige kennis waar dit boek blijk van geeft, maar ook omdat hij zelf een stuk van zijn theologische kennis achter het IJzeren Gordijn heeft gezocht en ontvangen (1973V.) en zo mentaal het voorwerp van zijn studie heeft kunnen inleven. Weliswaar is de nu voorbije dictatuur in de Oostbloklanden een andere dan die van het nationaal-socialisme was, maar naar structuur en effect, en ook vaak wat de gebruikte methoden betreft, is er alle overeenkomst, en deze komt voort uit de aard van een dictatuur zelf.

Niet dat dit een emotioneel boek is: het geeft zeer objectief inhouden weer. Treffend zijn de parallellen tussen deze drie dissidente denkers, hoewel bij elk de setting een andere is. Dat is dan ook waar het boek (bijna) op uidoopt: een onderlinge vergelijking die de opmerkelijke overeenkomsten aantoont, daarmee samenhangend dat ze alle drie op vergelijkbare fronten staan.

Voordat men zover is, heeft men heel wat aan weergave kunnen opnemen: zorgvuldig en afzonderlijk volgt de schrijver de drie door hem gekozen protestfiguren. Hij houdt ook rekening met de situatiegebonden wijze waarop zij hun inzichten boden: heel direct - Bonhoeffer - dan wel versluierd - Plesu - dan wel iets daartussenin - Havel - , en zo helpt hij ons eigen verstaan. Het is jammer dat de schrijver zo vaak werkt met opsommingen, met rijtjes, die bedoeld zijn als een samenvattende karakteristiek. Deze verhelderen niet altijd wat het meest centrale, het hart van de zaak, is, en bevorderen ook de herhaling, iets waartoe zijn overigens doorzichtige en rijke woordenschat hem toch al verleidt.

Tegen het einde van het boek loopt het uit op een vergelijking van de drie met die moderne theologen die in hoge mate de eigen tijd te voorschijn hebben geroepen dan wel voorbereid, waaronder een ereplaats wordt ingeruimd voor Martin Buber en Emmanuel Levinas, die kennelijk ook erflaters van de schrijver zijn, althans meer dan de existentialistische denkers uit en direct na de oorlog. Helaas komt op allerlei punten, bijv. op dat van de meditatie, onze eigen traditie niet ter sprake. Zelfs niet de continuïteit binnen de Torah. Hangt dit samen met de afkeer van de schrijver van algemene regels, omdat juist de alles ideologisch over een kam scherende dictatuur daar zijn

kracht in zoekt? Toch: een gemis. Inhoudelijk heb ik met dit deel ook verder soms moeite. Op zichzelf is het terecht dat de schrijver zich geboeid toont door de overeenkomsten tussen deze drie denkers. Maar, moeten we niet net zo sterk de accentverschillen benadrukken? Elk van de drie vertolkt de eigen traditie. De schrijver slaat deze achtergronden, althans waar het Plesu en Havel betreft, niet over, maar vooral bij BonhoefFer kan men over Luther toch niet te veel zwijgen. Is hij juist niet degene die na Luther wellicht een van de zeldzame echte lutheranen in origineel lutherse geest is geweest? Is het niet juist zijn kracht dat hij het statische in de lutherse traditie heeft overwonnen? De twee rijken, dat van Gods rechter- en linkerhand, ontmoeten elkaar bij hem immers in het mensenhart waarin ze elkaar kruisen, omdat dit aan beide 100% deel heeft. Ze kunnen dus niet meer, zoals sinds Augustinus, kwantitatief uiteen worden gelegd, maar alleen via de mens kwalitatief op elkaar worden betrokken. Een m.i. volkomen authentieke lutherse trek. Naar aanleiding van Plesu ook een aan diens traditie ondeende vraag: spreekt hier . niet primair de Oosteuropese mens die vooral mikt op de nieuwe collectiviteit, de ware gemeenschapsorde voor de toekomst, en de dito nieuwe moraal? En mikt ook Havel niet vooral op een nieuw Gemeinschajtsleben, een nieuwe eenheidsbesef dat van binnen ontspringt, en dat, explicieter dan bij Lamfers naar voren komt, alleen met beroep op 'Hem boven ons' gestalte kan aannemen - Hem die ons in de hoogte zal beoordelen, Aken, 1996 - . Is hier niet, ondanks dat hij geen praktiserend christen is, toch onomwonden het beroep aanwezig op een persoonlijk God, zij het met Jezus toch meer op de achtergrond? En vooral als model? En dan: kan de schrijver zelf met de begrippen vrijheid en verantwoordelijkheid volstaan, ook al klinken hier respect en democratie in mee, zonder verwijzing naar de persoonlijke God die deze begrippen niet alleen onderling begrenst en voor ideologie bewaart, maar ze ook hun inhoud meegeeft? Zonder duidelijke verwijzing daarheen komen we er niet.

Dit boek heeft mij veel geleerd, het getuigt in zijn analyse ook van veel invoelingsvermogen en het heeft veel wakker gemaakt: dat is een groot compliment aan iemand (geb. 1950) die aan den lijve geen totalitaire tirannie heeft gekend. De bibliografie regelmatig naslaand, miste ik een naamlijst: jammer.

S. MEIJERS, ZEIST

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen