‘Onzekerheid over hoe het werkelijk zit’

Jeroen, wat is volgens jou eigenlijk een complottheorie?

Dat is een theorie waarin er, ter verklaring van bepaalde verschijnselen, van wordt uitgegaan dat er bepaalde mensen achter de schermen aan de knoppen zitten die hun invloed geheim willen houden. En in die theorie speelt doorgaans een negatief oordeel over dergelijke mensen.

Voldoet het concept ‘Great Reset’ zoals dat door Thierry Baudet gelanceerd is ter verklaring van het overheidsbeleid tegen het coronavirus aan de kenmerken van een complottheorie?

Het is een complottheorie gewórden. Aanvankelijk was het alleen de titel van een rapport van het World Economic Forum waarin o.a. beschreven werd hoe een pandemie zou moeten worden bestreden. Vervolgens is de titel van dat rapport gekaapt mag je wel zeggen door mensen die achter dit rapport duistere intenties veronderstellen. Dat rapport is namelijk één ding, maar een complottheorie is meer. Daarin speelt het vermoeden dat achter de ideeën in dit rapport sinistere plannen zitten om de hele wereld te veranderen op een manier die elites in staat stelt meer macht naar zich toe te trekken en er zelf beter van te worden.

Gezien de omstandigheden waarin we de afgelopen twee jaar beland zijn kun je je wel voorstellen dat veel mensen zich afvragen: ‘Wat gebeurt hier?’ En zitten hier geen mensen achter die er op een of andere manier een slaatje uit proberen te slaan of het zelfs veroorzaakt zouden kunnen hebben. De behoefte aan een verklaring voor wat zulke ingrijpende gebeurtenissen is op zichzelf heel goed te begrijpen. Maar ik zie nu niet direct waarom de Great Reset een plausibele verklaring zou zijn.

Wat is dan jouw verklaring voor het feit dat er toch mensen zijn die hier serieus rekening mee houden dat zoiets als een Great Reset tot de mogelijkheden behoort?

Ik heb de indruk dat het bij veel mensen meer draait om het afwijzen van het gangbare verhaal dan om een volledig uitgewerkt en overtuigend alternatief. Ik vraag me af hoeveel mensen echt geloven in een gedetailleerde theorie over een Great Reset die machtige elites ensceneren. Sympathie hiervoor heeft volgens mij vaak meer te maken met kritiek op de wijze waarop de overheid de coronacrisis aangepakt heeft.

Volgens de aanhangers van deze complottheorie is er iets niet pluis met de manier waarop de overheid, het OMT en het RIVM de zaken voorstellen. En ze hebben wel vermoedens over hoe het wel zou zitten. Maar een stellig geloof in een alternatief over hoe het nu echt zit, daarvan is volgens mij geen sprake. Er zijn natuurlijk wel mogelijkheden geopperd. ‘Bill Gates is geld aan het verdienen met vaccins’. ‘Klaus Schwab ziet zijn kans schoon om de macht naar zich toe te trekken’. De onzekerheid over hoe het werkelijk zit maakt ook dat complottheorieën vaak zo vloeibaar zijn. Mensen voegen er gemakkelijk allerlei dingen aan toe en ze stappen zomaar over van de ene theorie op de andere. Dat is logisch als een complottheorie meer draait om afwijzing van het officiële verhaal dan als een compleet uitgewerkt alternatief.

Regelmatig worden aanhangers van complottheorieën ervan verdacht geen boodschap te hebben aan de waarheid. Mark Rutte was de eerste om bij de start van de coronacrisis te benadrukken dat het overheidsbeleid gestoeld was op wetenschappelijke inzichten. Dan is de stap snel gemaakt om mensen die kritiek hebben op dat beleid als wetenschapsontkenners weg te zetten…

Ik denk dat dat veel te snel gebeurt. Politiek is nooit alleen maar gebaseerd op wetenschap. Natuurlijk heb je in de politiek feitenkennis nodig. Maar daarnaast moet altijd een waardenafweging gemaakt worden. Welke waarden en maatschappelijke belangen moeten het zwaarst wegen? En op basis daarvan maak je keuzes. Daarbij dient rekening te worden gehouden met de feiten, maar de feiten alleen schrijven ons niks voor.

In het politieke debat wordt nog wel eens, bijvoorbeeld door D66, een beroep gedaan op ‘de wetenschap’ om bepaalde beleidskeuzes te motiveren. Alsof de wetenschap met feiten zou komen die dermate eenduidig zijn dat daarover geen enkele discussie meer mogelijk zou zijn of zelfs gevoerd mag worden…

Zo simpel is het niet. Wetenschap is in de eerste instantie gewoon een proces: een zoektocht naar waarheid, en dat op een methodische en systematische wijze. Die zoektocht gaat vaak gepaard met veel onzekerheid, tijdelijkheid en voortschrijdend inzicht. Op de lange duur kom je dan op veel gebieden wel uit een op een zekere consensus. Er is dan in de loop van de jaren zoveel bewijs verzameld voor bepaalde natuurwetten en fenomenen dat we er vrijwel zeker van mogen zijn dat ze waar zijn.

Maar bij een virus dat we nog maar twee, maximaal twee-en-een-half jaar kennen, is dat heel anders. Al zijn er wereldwijd sindsdien wel honderden wetenschappers op gedoken. Er is op die manier in een recordtempo een enorme hoeveelheid kennis verzameld. Al is er ook heel veel onzin beweerd. Zo werkt wetenschap nu eenmaal. Er moet veel kaf van het koren gescheiden worden: veel ideeën die later niet, of niet helemaal, waar blijken te zijn. Maar intussen hebben we wel veel geleerd over het virus en de risico’s die ermee samenhangen. Er is veel geld en energie gestoken in het ontwikkelen van vaccins. Er zijn zeldzame bijwerkingen, maar niet zo ernstig of grootschalig dat we moeten concluderen dat daarbij sprake is van grote risico’s. Of ze op langere termijn bescherming bieden, dat moeten we ontdekken en zal de tijd leren.

Of je vervolgens het vaccin ook daadwerkelijk zou moeten nemen is een risicoafweging die iedereen voor zichzelf moet maken. De wetenschap geeft op die vraag geen definitief antwoord.

Heb jij de indruk dat de wijze waarop door populisten tegen de gevolgde vaccinatiestrategie wordt geageerd, ingegeven is door scepsis ten opzichte van ‘de wetenschap’? Er wordt toch regelmatig ook door hen gerefereerd aan wetenschappers die op hun vakgebied tot de grote jongens gerekend worden…

Ik heb wel de indruk dat er onder populisten een grote mate van scepsis is tegenover de wetenschap. Vaak wordt toch verwezen naar opvattingen die afwijken van de wetenschappelijke mainstream. En bij de wetenschappers waarnaar zij verwijzen blijken regelmatig bepaalde belangen mee te spelen. In het klimaatonderzoek spelen de belangen van bijvoorbeeld oliemaatschappijen. Eerder hebben we bij onderzoek naar de schadelijke effecten van roken gezien dat de tabaksindustrie daarin voortdurend probeerde zand in de ogen te strooien. En ook in het medicijnonderzoek is sprake van enorme financiële belangen: die van de farmaceutische industrie. Ook als we dankbaar zijn voor de vaccins, hoeven we dat niet te vergeten.

Via ingewikkelde lobby’s spelen dergelijke maatschappijen het klaar om in de wetenschap ook geluiden te laten klinken die gunstig zijn voor hun belangen. Dat gebeurt doorgaans niet via botte omkoping, maar op veel indirectere manieren door bijvoorbeeld fondsen te ondersteunen waarvan zij verwachten dat die open staan voor het financieren van onderzoek waarop zij zich bij het verdedigen van hun belangen kunnen beroepen. Of door een dwarsdenkende wetenschapper te zoeken en die meer onderzoeksmogelijkheden te bieden dan hij of zij anders gehad zou hebben en zo dat geluid kunstmatig te versterken. Dan blijkt bij nader onderzoek dat er op de achtergrond toch echt bepaalde – soms commerciële, soms politieke – belangen spelen.

Dat is precies wat populisten zeggen: in de wetenschap spelen vaak politieke belangen!

Dat is waar. Inderdaad financiert de politiek heel veel wetenschappelijk onderzoek. En dan kijk ik ook naar mezelf als iemand die nadenkt over wetenschap. Ik denk dat we vaak te snel de neiging hebben om ervan uit te gaan dat ‘de wetenschap’ een soort waardenvrije, neutrale onderneming is. Dat is op een bepaalde manier waar. We proberen in de wetenschap methodisch en systematisch onderzoek te doen.

Dat beeld kan tegelijk ook heel misleidend zijn. Want waarden spelen op alle manieren een rol in de wetenschap. Om te beginnen al in de vraag: ‘Wat gaan we onderzoeken?’ en ‘Welke vragen stellen we ons daarbij?’ De natuur vertelt ons niet waarnaar we onderzoek moeten doen. Dat zijn keuzes die wij moeten maken. Waarden spelen ook vaak een rol in hoe je bepaalde begrippen definieert. Vooral in de sociale wetenschappen is dat cruciaal. Zelf geef ik altijd het voorbeeld van ‘werk’. Bedoelen we daarmee alleen maar betaald werk? Of doet ook iemand die gewoon thuis bezig is werk? Het antwoord op die vraag maakt veel verschil voor de uitkomsten van je onderzoek en de eventuele politieke conclusies die je daaruit vervolgens trekt. Over de rol van waarden in wetenschap wordt niet altijd transparant gecommuniceerd. En daardoor kan soms onterecht het beeld ontstaan dat wetenschappers volledig waardenneutraal zijn…

Er wordt wel onderscheid gemaakt tussen het klassieke complotdenken, waarin door mensen gezocht wordt naar een waarheid die door autoriteiten achtergehouden wordt, en het moderne complotdenken dat er met verhalen over een Great Reset alleen maar op uit zou zijn om diezelfde autoriteiten in diskrediet te brengen en als illegitiem te brandmerken. Die laatste variant zou uit zijn op ondermijning en als zodanig een gevaar vormen voor de democratische rechtsstaat. Herken jij dat?

Ik ben geen politicoloog, dus dit valt wat buiten mijn expertise. Maar ik denk wel dat we in Nederland blij mogen zijn met ons meerpartijenstelsel, waarbij ook kritische stemmen hun plek vinden in het parlementaire debat. Op die manier worden allerlei onrustgevoelens in de samenleving gekanaliseerd. Er lijkt momenteel wel sprake te zijn van toenemende polarisatie, niet alleen maar in het parlementaire debat, maar ook in de samenleving. En de coronacrisis heeft daarbij voeding gegeven aan complottheorieën. En via de politiek klinken die stemmen ook luider. Soms lijken die gericht te zijn op ontregeling. Maar of dit een direct gevaar vormt voor onze democratische rechtsstaat, betwijfel ik. Door de media wordt de kritiek vaak ook dusdanig uitvergroot dat je inderdaad het idee zou krijgen dat we middenin een politieke crisis beland zijn. Maar daarbij vergeten we dat de overgrote meerderheid van de Nederlanders tot de gematigde middengroepen behoort.

Is het mogelijk dat populistische partijen vooral stem geven aan gevoelens die voorheen in de politiek niet gehoord werden?

Er moet een bepaalde onvrede zijn voordat dit soort bewegingen kunnen ontstaan en op gang kunnen komen. En als ze er dan eenmaal zijn, dan krijgt dat een zichzelf versterkend effect. En ik verdenk partijen als PVV en FvD ervan dat zij er hun verdienmodel van gemaakt hebben om ophef en ontevredenheid te creëren.

Als politieke partij moet je tenslotte ook je achterban mobiliseren om uiteindelijk electoraal voet aan de grond te krijgen…

Inderdaad, al vereist het van politieke leiders tegelijkertijd ook het vermogen om op een constructieve manier samen te werken met de gevestigde partijen. Johan Snel heeft bijvoorbeeld in zijn boek over Abraham Kuyper laten zien dat dit een doorslaggevende factor is geweest voor het vermogen van deze eerste antirevolutionaire minister-president om de liberale dominantie in de politiek te doorbreken.

De tijd zal leren of partijen als JA21, FvD of de BBB daartoe ook in staat zijn. De PVV heeft het geprobeerd. Hun gedoogsteun voor de toenmalige regering bleek echter van korte duur. Het is op dit moment moeilijk te zeggen of deze partijen daar op de lange duur toe in staat zullen zijn. Er zal in ieder geval in hun stijl van optreden richting andere partijen wel iets moeten veranderen ten opzichte van de wijze waarop zij tot nu toe oppositie gevoerd hebben.

Een idee als dat van de Great Reset, waarbij je de zittende regering ervan beschuldigt zich te onderwerpen aan een globalistische agenda waarvoor de gewone burger uiteindelijk de prijs gaat betalen, werpt dan wat jou betreft onoverkomelijke hindernissen op voor een constructief gesprek…

Er is in de wereld sprake van toenemende ongelijkheid en machtsconcentraties. Maar de vraag is of dat het gevolg is van een duister complot dat ergens in de bergen van Zwitserland gesmeed wordt. Onlangs was er een serie van Sander Schimmelpenninck op tv waarin hij onderzocht waardoor ongelijkheid versterkt wordt. En hij kwam tot de wat mij betreft plausibele conclusie dat dit veel meer te maken heeft met ons belastingstelsel, waarin arbeidsinkomen veel zwaarder wordt belast dan inkomen uit vermogen. Dat vind ik een veel reëlere kritiek op ongelijkheid en economische machtsconcentratie dan een verhaal over actoren die achter de schermen de gang van de geschiedenis bepalen.

Jij bent er niet van overtuigd dat de ideeën voor een betere toekomst die door de mensen van het WEF panklaar worden aangeleverd, van invloed zijn op het beleid van regeringen in Europa.

Welke ideeën heb je het dan over?

Klaus Schwab levert een prachtig model voor de globale aanpak van pandemieën zoals die door het coronavirus werd veroorzaakt. Via een massaal vaccinatieprogramma wordt de verspreiding van een virus tegengegaan. En om te voorkomen dat mensen die niet gevaccineerd zijn het virus verspreiden, creëren overheden een digitaal paspoort om hun bewegingsvrijheid te beperken.

Ja, precies, dat digitale paspoort! Akkoord, er is genoeg reden om daar kritisch op te zijn, vooral uit het oogpunt van privacy en vrijheid. Tegelijkertijd denk ik ook: het gemiddelde IT-project dat de overheid probeert van de grond te krijgen loopt meestal niet zo heel erg lekker…

Maar we hebben het over intenties…

Ja, maar ik wil toch ook de gedachte dat de overheid op het punt staat ons hele leven te reguleren, in de gaten te houden en over te nemen, enigszins relativeren. Ik zie dat namelijk nog niet zo snel gebeuren. Al is het maar vanwege die vele mislukte projecten van de afgelopen decennia.

Maar los van de overheid, al die grote Tech-bedrijven zoals Google, Apple, Meta en Twitter enz., dat zijn natuurlijk enorme internationale machtsfactoren die bezig zijn met grof geld te verdienen. Die hebben er wel degelijk belang bij dat hun technologie gebruikt wordt. Bij zulke Silicon Valley bedrijven zit daar dan ook vaak nog een bepaalde cultuurfilosofie achter, inclusief allerlei moreel-libertarische ideeën. En dat soort spelers zijn natuurlijk ook betrokken bij de plannen van het World Economic Forum. Genoeg reden om kritisch te zijn over de invloed van dat soort samenwerkingsverbanden en de daarbij behorende maatschappijvisies, maar daarvoor hoef je niet in complotten te geloven…

Het is wat jou betreft meer een kwestie van politieke stijl: hoe breng je de invloed van dat soort verbanden in het maatschappelijk debat ter sprake…

Dat is zeker ook een kwestie van stijl, inderdaad. Maar ook van inhoud. Als Thierry Baudet stelt dat er sprake is van een partijkartel dat zaken onderling regelt en waarbij partijen als die van hemzelf systematisch worden buitengesloten, dan doe je ook geen recht aan alle reële verschillen die er tussen die zogenaamde kartelpartijen onderling wel degelijk zijn. Op bepaalde thema’s zijn opvattingen misschien vergelijkbaar, maar er is wel degelijk een groot verschil tussen partijen als GroenLinks en het CDA. Zij maken geen onderdeel uit van een groot machtsblok dat aan de leiband loopt van het World Economic Forum. Dat is gewoon onzin.

En dat is wat een complot is: veronderstellen dat verschillende partijen samenwerken om bepaalde vastomlijnde doelen te bereiken. Omgekeerd wordt de term complottheorie ook vaak gebruikt als scheldwoord voor onwelgevallige opvattingen.

Zo wordt het inderdaad vaak gebruikt. Maar ik geef zelf de voorkeur aan een neutrale betekenis van ‘complottheorie’. Soms ontdekken serieuze onderzoeksjournalisten of wetenschappers namelijk wel echte complotten en in zo’n geval is een complottheorie dus gewoon waar. Denk aan het Watergate schandaal in Amerika in de jaren 70 waardoor president Nixon uiteindelijk moest aftreden. Het is dus niet terecht om de term complottheorie alleen maar als scheldwoord te gebruiken. Je moet er altijd ook rekening mee houden dat er misschien toch meer aan de hand is dan datgene wat aan de oppervlakte zichtbaar is. Laten we dus inderdaad altijd beginnen met elkaar serieus te nemen en naar elkaar te luisteren.

Tegelijk moet je alert blijven op eventuele kwade bedoelingen wanneer er mensen zijn die steeds weer opnieuw met allerlei buitenissige verhalen komen en ondermijnend bezig zijn. Op een zeker moment moet je als individu of als politieke partij dan vaststellen dat zij zichzelf buiten de orde plaatsen. Er is geprobeerd met ze in gesprek te blijven om te zoeken naar overeenkomsten. Maar blijkbaar is dat niet wat ze willen.

Wanneer zet je dan een punt? In het verleden is dat geprobeerd met een zogenaamd cordon sanitaire. Politiek werden bepaalde partijen buitengesloten en door de mainstream media werden ze genegeerd. Dat is weliswaar een hele extreme maatregel, maar ik kan me ook voorstellen dat je daar op een gegeven moment wel toe besluit. Ik vind dat niet bij voorbaat afkeurenswaardig. Al is het moment waarop je daartoe besluit nog niet zo makkelijk in zijn algemeenheid vast te stellen…

Fascinerend is dan om te zien dat in Vlaanderen al lange tijd sprake is van zo’n cordon sanitaire. Maar nu lijkt diezelfde partij bij de volgende verkiezingen de grootste te worden...

Ja, dat is wel altijd een mogelijkheid die blijft bestaan.

Je zou dus kunnen zeggen dat Vlaams Belang bij veel mensen een snaar heeft geraakt, waarvan het geluid via het cordon sanitaire maar onderdrukt bleef worden. Tot op het moment dat zoveel mensen tot de overtuiging kwamen dat deze partij op bepaalde punten altijd al gelijk had.

Maar dan nog blijf ik erbij dat je door te dreigen met tribunalen en op te roepen tot burgerlijke ongehoorzaamheid wat mij betreft toch echt wel over de schreef gaat!

Curriculum vitae

Prof. dr. ir. G.J. de Ridder is universitair hoofddocent filosofie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Samen met Emmanuel Rutten schreef hij En dus bestaat God. De beste argumenten (Buijten & Schipperheijn, 2015). Daarnaast verschenen mede onder zijn redactie o.a. Scientism: Prospects and Problems (Oxford University Press, 2018), Scientific Challenges to Common Sense Philosophy (Routledge, 2020), Doen, durven of de waarheid? Democratie in digitale tijden (Amsterdam University Press, 2020), en The Routledge Handbook of Political Epistemology (Routledge, 2021).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen