Een roepende stem

Abraham Hellenbroek is in 1658 geboren in een Amsterdams koop mansgezin. Het woonhuis van zijn familie staat in de Amsterdamse Jordaan aan de 1e Tuindwarsstraat. De familie heeft een goede welstand opgebouwd in de handel in kledinglinten, zo blijkt uit het stadsarchief. Dat biedt Abraham de mogelijkheid zich te bekwamen in de talen.

Opleiding

Vanaf zijn tiende gaat hij naar de Latijnse school en zes jaar later naar het Amsterdamse Athenaeum. Daar ontmoet hij Petrus Francius, die hem aan de hand van klassieke schrijvers bekwaamt in de welsprekendheid. Ook krijgt hij les van Ludovicus Wolzogen en Johannes de Raey. Beiden zijn aanhangers van Descartes, die aan het verstand een dominante plaats toekent in de ontwikkeling van kennis. We weten niet hoeveel invloed dit nieuwe denken op Hellenbroek heeft. Wel zal hij later expliciet afstand nemen van een Bijbeluitleg waarin het menselijk verstand als toets voor echte kennis wordt genomen.

In 1677 zet Hellenbroek zijn onderwijs voort in Leiden. Aanvankelijk kiest hij voor een brede studie met aandacht voor Bijbelse talen. Al snel stapt hij over op theologie als hoofdstudie. Volgens Leids gebruik ontvangt hij preeklessen van twee plaatselijke predikanten, te weten David Knibbe en Petrus van Staveren. In veel opzichten is Knibbe voor Hellenbroek tot een voorbeeld. Zo schrijven beiden een catechisatiemethode. Hellenbroek blikt later terug op Knibbe als zijn leermeester die hem verrijkt heeft met ‘stof, met stijl, met trant’ van preken. Zo is Hellenbroek voorbereid op het werk vanuit de pastorie.

Gemeenten

Wanneer Hellenbroek begin 1683 intrede doet in zijn eerste gemeente Zwammerdam, spreekt hij vanuit Jesaja 40:6: ‘Een stem zegt: Roept! En hij zegt: Wat zal ik roepen?’ Hellenbroek geeft dan aan niet anders dan een roepende stem te willen zijn. Dat is de opdracht die de Heere hem geeft. Hij vraagt zich af hoe hard hij moet roepen als sommigen van zijn hoorders eelt op hun oren lijken te hebben.

Zijn verblijf in Zwammerdam is voor hem van grote betekenis. Hij treedt er in het huwelijk met de Rotterdamse koopmansdochter Geertruida van der Hoeven. In 1690, het laatste jaar van zijn verblijf in Zwammerdam, vindt bij Hellenbroek een ingrijpende geestelijke verandering plaats. Volgens zijn latere collega en biograaf Alardus Tiele steunt Hellenbroek niet langer op zijn verstand, maar rust hij alleen op de verdiensten van Jezus. Hellenbroek zelf zwijgt in zijn nagelaten preken over deze verandering. Wel is er een verandering af te leiden uit de nagelaten preken.

In 1691 volgt een beroep naar Zwijndrecht. Bij zijn intrede in Zwijndrecht valt een andere toon op dan acht jaar daarvoor in Zwammerdam. Hij spreekt niet langer van morele aanrading als hoofddoel van zijn prediking. Anders dan in Zwammerdam maakt hij nu scherp onderscheid in de geestelijke staat van zijn hoorders. Hij wenst wel dat ze allen kinderen van God zijn, maar houdt rekening met het tegendeel. Dat dit hem ernst is, blijkt uit de Zwijndrechtse prekenserie over Jeremia 7. Daarin spreekt hij met diepe zorg over de geestesgesteldheid van de meeste van zijn hoorders. Bij zijn afscheid in 1694 blijken de kinderen hem toch hoop te geven voor de toekomst van de gemeente. Zijn daaropvolgende verblijf in Zaltbommel duurt nog geen jaar. Zijn naam als behoudend prediker heeft inmiddels ook Rotterdam bereikt, zo blijkt uit een beroep. Aan die gemeente zal hij vanaf 1695 tot zijn emeritaat in 1728 verbonden blijven. Verdriet blijft Hellenbroek er niet bespaard. Hij overleeft al zijn kinderen. Aan het einde van zijn leven verliest zijn stem aan kracht. In 1728 houdt hij zijn laatste preek, over Psalm 16:11. Het is de preek waarmee de eerste bundel ”Keurstoffen” opent. Er spreekt een diepe levensernst uit, gecombineerd met een hartelijk verlangen om ontbonden te worden en met Christus te zijn. Hij overlijdt in 1731. Zijn vrouw is dan al een deel van haar geestesvermogens verloren. Zij sterft in 1758.

Betekenis

Hellenbroek is veel meer dan de schrijver van de catechisatiemethode ”Voorbeeld der Goddelijke waarheden”. In Rotterdam ontstaan de werken die Hellenbroek bij zijn leven heeft uitgegeven. Het gaat om zijn grote exegetische werken over Jesaja en het Hooglied. De vierdelige serie over Jesaja, met als titel ”De evangelische Jesaja”, betreft daadwerkelijk gehouden preken, zo geeft hij aan in een Woord vooraf. Dat neemt niet weg dat de preken bewerkt zijn met het oog op de uitgave. Zo zijn soms preken samengevoegd en staat Hellenbroek zich uitweidingen toe.

Ook de twee delen over Hooglied verschijnen in preekvorm. In het Voorwoord ontbreekt ditmaal de vermelding dat de preken van de Rotterdamse kansels hebben geklonken. In de lijdenstijd ontstaat de bekende ”Kruis Triomph van Vorst Messias” waarbij Hellenbroek nauwgezet het Rotterdamse preekrooster van het kerkelijk jaar volgt. Ook verschijnen bij zijn leven zeven drukken van zijn bekende catechisatieboekje. Na zijn dood maakt zijn neef zowel de ”Kruis Triomph” als de prekenbundels ”Keurstoffen” en ”Mengelstoffen” gereed voor de drukpers.

Zijn werken blijven volop afzet vinden. Na Smijtegelt is hij de meest gelezen oudvader. Wat maakt dat de roepende stem van Hellenbroek ook vandaag nog de moeite waard is om naar te luisteren? In een aantal artikelen gaan we op zoek naar een antwoord op die vraag.

wordt vervolgd

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen