Bescheiden en dienstbaar, creatief en nuchter

In gedachten ga ik terug naar maandag 15 augustus 2022. Vanuit Barneveld reden we al pratend samen naar Veenendaal, waar we prof. Bram van de Beek interviewden over zijn visie op de relatie tussen Guido de Brès en de kerkvaders, op de eenheid der kerk en de verhouding tussen kerk en overheid. ¹ Ik herinner me nog de levendigheid van het gesprek. Klaas stelde kritische vragen aan de emeritus-hoogleraar, vooral aan de hand van citaten uit de Nederlandse Geloofsbelijdenis. En uiteraard beloonde Van de Beek die vragen met een paar pittig gekruide citaten. Zoals: ‘Het is schokkend wat voor ketterse dingen in zogenaamd orthodoxe gemeenten gezegd worden over christologie en de scheppingsleer.’ Of: ‘De kèrk moet gereformeerd worden en je moet niet een gereformeerde kerk stichten.’

Herleving Doperse Denkbeelden

Intussen werkte Klaas ook aan een hoofdstuk over de polemiek tussen gereformeerden en dopersen. Deze bijdrage blijkt nu het laatste gepubliceerde artikel van zijn hand te zijn. 2 Het treft dat hierin een aantal thema’s aan de orde komen die Klaas bezighielden. Zo wist ik, ook uit persoonlijke gesprekken, dat hij zorgen had over de herleving van doperse denkbeelden, niet alleen in de kerk, maar ook in politiek en samenleving. Nu dacht Klaas niet alleen maar negatief over de doperse optie, want de radicaliteit van dit type christendom sprak hem zeker aan. Dat miste Klaas bij veel (‘gearriveerde’) christenen in ons land. Tegelijk observeerde hij scherp dat reformatorische christenen losraakten van de stevig in de Schrift verankerde visie van een ‘founding father’ zoals Guido de Brès. Juist deze verworteling is nodig om het hoofd te bieden aan de ‘moderne’ subjectivering en individualisering van de geloofsbeleving.

Recensies Te Over

Zijn eerste pennenvrucht voor Zicht treffen we aan in de editie van april 1987. Klaas recenseerde twee brochures uitgebracht door de Willem de Zwijger-Stichting. De allerlaatste bijdrage van zijn hand staat in het herfstnummer van 2022. Ook een recensie van een boek over een kerkhistorisch onderwerp, namelijk Das Christentum und die Entstehung des modernen Europa. Aufbruch in die Welt von heute van Heinz Schilling. Daar tussenin zijn ongeveer 230 artikelen, interviews of boekrecensies te vinden met zijn naam als auteur, een enkele keer als medeauteur. Volgens mij schreef Klaas haast net zo snel als hij boeken kon lezen.

Redactielidmaatschap

Ergens in het najaar van 1993 is Klaas toegetreden tot de redactie van ons tijdschrift. De eindredacteur drs. Jan Mulder (1947-2005) meldde dat in het redactioneel van 1993-5.

Ruim zestien jaar later, in november 2009 nam Klaas de ‘voorzittershamer’ over van mr. Gerrit Holdijk (1944-2015). Dat leidde overigens niet tot ingrijpende veranderingen in de manier waarop de redactievergaderingen verliepen. De gezellige gemoedelijkheid bleef. Ook werd de lay-out van het blad niet meteen onder handen genomen. Dat gebeurde wel begin 2011. En nog eens vanaf de jaargang 2022. Beide keren leidde dat tot een zichtbare groei in het aantal abonnees. Daarover toonde Klaas zich erg enthousiast. Echter, in september 2022 moest hij plots het lidmaatschap van de redactie beëindigen doordat een ernstige ziekte hem had getroffen. Zozeer dat hij niet meer kon schrijven en nauwelijks nog kon lezen. Verdrietig genoeg waren juist dat de twee vaardigheden waarin hij enorm bedreven was.

Veertigste Jaargang

Een van de hoogtepunten vormde de presentatie van het eerste nummer van de 40e jaargang, gewijd aan het thema rust en onrust. De bijeenkomst vond plaats in Nijkerk. Hiervoor hadden we onder meer (oud-)redactieleden uitgenodigd. Bij die gelegenheid vertelde Gerrit Holdijk over het prille begin van Zicht waarbij de redactie zichzelf vaak afvroeg of een auteur of te interviewen persoon wel acceptabel was voor het hoofdbestuur. Een vraag waarover de redactie zich de laatste jaren nauwelijks meer bekreunt, gezien de uiteenlopende variatie. En, zo verzekerde Holdijk, de kwaliteit van het tijdschrift had daar zeker niet onder geleden. Zoiets deed Klaas (en alle andere redactieleden) deugd om te horen.

Onder de titel ‘Veel vrije tijd, weinig rust’ schreef Klaas dat SGP’ers innerlijke rust dienen uit te stralen: Wie kent niet deze bekende vraag: ‘druk?’ ‘Druk, jazeker, erg druk’, luidt dan het te verwachten antwoord. Het eveneens voorspelde antwoord is: ‘Ah, dat is een goed teken’. De mens is ‘druk, druk, druk’. Zelfs meerdere woorden zijn nodig om de heilzame onrust uit te drukken. Maar als nu iemand zou zeggen: ‘Nee, hoor, ik ben helemaal niet druk.’ Of: ‘Ik heb niets te doen…’? Dat zou de ander in verwarring brengen. Is hij dan echt zo onbelangrijk en staat hij zo buiten het echte leven?

SGP Kent Geen Problemen

Vijftien jaar eerder, in het voorjaar van 1999, vierde de Guido de Brès-Stichting haar 25-jarig jubileum. Bij die gelegenheid interviewde Klaas ons oud-redactielid ds J.J. Tigchelaar. ⁴ De eerste vraag was welke problemen binnen de SGP een rol speelden in de begintijd van het Studiecentrum. Ds. Tigchelaar lacht eens hardop en zegt: “De SGP kent geen problemen”. “Oh nee”, vraag ik, toch wel lichtelijk verbaasd. De emeritus-hervormd predikant: “U laat me niet uitspreken. De SGP kent geen problemen die naar buiten komen”. De oud-voorzitter van de redactie Zicht typeert zichzelf als een hervormde theocraat. “De SGP is een partij met een beginsel. Daar staat ze voor, al moeten we niet kijken wat ze soms in de presentatie ervan bakt”.

Waakzaam En Nuchter

In 1994 verscheen een spraakmakend boek van dr. G.G. de Kruijf, getiteld ‘Waakzaam en nuchter. Over christelijke ethiek in een democratie.’ In een uitgebreid artikel bespreekt Klaas dit boek. ⁵ Daaruit citeer ik twee alinea’s: De Kruijf verwerpt de theocratische pretenties omdat die volgens hem ten koste gaan van de waarde van de democratie. (…) Uit de openbaring is volgens De Kruijf geen normatief beeld af te leiden waaraan staatsvormen afgemeten kunnen worden. Hij eindigt dan ook met de geestelijke erkenning van de pluraliteit in de staat.

Pas na de Franse Revolutie heeft men het recht (!) van dwaling erkend. Op grond van de augustiniaanse twee-rijkenleer komt De Kruijf tot theologische erkenning van pluralisme in de samenleving. (…) Ik zie deze gedachtegang als een verschraling van de politiek tot puur mensenwerk. De Kruijf zegt dat het ‘volstrekt nieuwe van onze tijd’ is dat de overheid niet langer onderdeel is van de natuur of van de goddelijke ordening, maar zij is ‘politiek’ geworden, mensenwerk (174). Mijn vraag is: moeten we dan inderdaad die omslag zonder slag of stoot aanvaarden en de waarheidsvraag dan maar elimineren? (…)

Oranje, Datheen En De Tolerantie

In 1996 schreef Klaas een beschouwing over de visies van Willem van Oranje en Petrus Datheen, alsook over hun onderlinge verhouding. Uit de slotalinea: Ook de huidige SGP heeft te maken met wat ik las over de twee vleugels, die in zekere zin overeenkomst vertonen met Oranje en Datheen. Het uiterste willen betekent niet het onderste uit de kan willen halen als het gaat om het formuleren van principes, wel impliceert het de poging om de principes in deze weerbarstige werkelijkheid toe te passen. En daar beginnen de problemen, zoals ook ten aanzien van artikel 36 NGB. Dat betekent dat de spanning nooit uit de weg gegaan mag worden. Datheen had gelijk, maar was zijn optreden niet medeverantwoordelijk voor het verlies (en dus de verroomsing!) van de Zuidelijke Nederlanden? Daarom blijft de paradox gelden: je kunt gelijk hebben en toch ongelijk krijgen! ⁶

Mosterd Na De Maaltijd?

Dat Klaas filosofie aan de Vrije Universiteit had gestudeerd, kun je soms heel duidelijk merken. Bijvoorbeeld in zijn bespreking van het boek ‘Meer dan mensenkennis’. 7 Daar bekritiseert hij de traagheid in eigen kring: Toch vind ik het jammer dat de bezinning nu pas op gang lijkt te komen en in feite opgedrongen wordt van buiten af. We hebben als gereformeerde gezindte ons te weinig kritisch bezig gehouden met de grondslagen van wetenschap en techniek. (…) Dat in sommige kringen van de gereformeerde gezindte internet nog steeds als een neutraal instrument wordt gezien, bewijst dat we op zijn zachtst gezegd nog niets geleerd hebben. Gebrek aan bijbels-ethisch instrumentarium voor een zinvolle theologische of filosofische doordenking van deze nieuwe problematiek vertaalt zich dan in òf een radicale verwerping òf een kritiekloos verheerlijken van dit nieuwe medium. Een bijbelse visie op verantwoord gebruik ontbreekt echter. Al komt de bezinning op de grenzen van techniek en wetenschap bij de gereformeerde gezindte dan rijkelijk laat bij het huidige kennisdebat, laten we hopen dat ze niet mosterd na de maaltijd is...

De Brès Over Artikel 36 NGB

Wie kent het proefschrift van Klaas over de interpretatiegeschiedenis van het 36ste artikel uit de Nederlandse Geloofsbelijdenis niet? In zijn bijdrage “Guido de Brès was geen voorstander van ’te vuur en te zwaard’” uit 1997 brengt Klaas diens visie als volgt onder woorden: De Brès handhaaft dus de stelling dat de zuivere prediking van het Woord het beste middel is om ketterijen te weren. De (…) citaten van De Brès weerspreken de exegese van de 21 woorden als zouden deze beogen om met geweld en doodslag ketterijen en afgoderijen uit te roeien. De Brès ziet de wederdopers enerzijds als mensen die als onwetenden op een dwaalspoor gebracht worden, anderzijds als hardnekkigen in het afwijzen van publieke disputaties. Maar de openlijke prediking blijft hét geëigende middel om hen tot inkeer te brengen. (…) 8

Politicofobie

Ruim een jaar later levert Klaas een bijdrage over de theoloog A.A. van Ruler die hij typeert als een moderne pleitbezorger van een onverkort artikel 36 NGB. Daaruit het volgende citaat: Theocratie (wat kortweg betekent: God regeert) is een beginsel dat begint bij de enkeling, zich verhevigt in de kerk en zich uitstrekt tot het gehele leven, inclusief de politieke kant daarvan. (…) In die zin kan men zeggen dat Van Ruler nog veel scherper dan Groen van Prinsterer en Kuyper de politicofobie heeft bestreden. ⁹

Getuigen En Overtuigen

In een recensie van een GPV-publicatie over het christelijk getuigenis in het politieke leven richt Klaas zijn blik ook op de SGP: Als ik me niet vergis dreigt er in onze partij een tweedeling te ontstaan tussen enerzijds een stroming die vooral terug wil naar de (oude) beginselen en wars staat tegenover elke vernieuwende vertaling naar de praktijk van alledag, terwijl aan de andere kant soms een dermate zakelijke benadering van politiek en bestuur aangehangen wordt waaruit de beginselen geheel verdwenen zijn. In beide gevallen is de wereld van het geloof en die van de politiek van elkaar gescheiden. In het ene geval is er hoogstens sprake van een geïsoleerde tegencultuur, die zich steeds meer vervreemdt van de werkelijkheid, in het tweede geval is er een zich restloos overleveren aan het zakelijke (of liever: verzakelijkte) politieke bedrijf. ¹⁰

Bondgenootschap Met Conservatieven

Rond de eeuwwisseling ontspon zich in de SGP een discussie over de wenselijkheid van een bondgenootschap met conservatieven. Ook Klaas leverde daaraan een kritische bijdrage. Een paar zinnen daaruit: Terecht heeft Arjen Karssenberg erop gewezen dat Groen van Prinsterer christelijke politiek niet vereenzelvigde met het conservatisme maar juist met ware vooruitgang. Groen schreef: “Er is voor de mens slechts één goede en rechte weg: die van het geloof en van de gehoorzaamheid aan de Goddelijke openbaring en het Goddelijk gezag. Is men daarvan ongelukkiger wijze afgeweken, dan moet men daarop terugkeren, en deze geest van behoud, die de beschermende grondslagen van de samenleving conserveert, is daardoor juist de geest van de ware vooruitgang. Wij wensen (...) geen ander conservatisme.” (…) Christelijke politiek is niet alleen realistisch maar ook progressief omdat zij zich richt op de toekomst, de wederkomst van Christus. 11

Over Een Theoloog In Het Verzet

In de Zicht-editie van maart 2006 geeft Klaas aandacht aan Dietrich Bonhoeffer die in februari 1906 werd geboren. Onder het kopje ‘Conservatief’ schrijft hij het volgende: Volgens (Georg) Huntemann was Bonhoeffer geschokt door de bedreiging van het avondland, de voor hem zich afspelende revolutie van het nihilisme. De grondkenmerken van ontbinding waren: technocratische organisatie, opstand van de massa, nationalisme, rationalisme, opkomst van het irrationele, cultus van het bloed, verheerlijking van de dood, verval van zeden. (…) Bonhoeffer wilde tegenover het nazisme en zijn totalitaire staat de ordeningen van huwelijk, gezin, overheid en recht als instituties in hun eigenheid en zelfstandigheid redden. (…)

Elke Stem Is Nodig …

Nu de discussie over de politieke participatie van vrouwen in de SGP weer de gemoederen kan gaan bezighouden, is het aardig om het interview met ‘city-commissioner’ (=wethouder) Mary Balkema-Polderman uit 2007 te lezen. 12 Via zijn broer Foppe kwam Klaas in contact met deze gedreven christen-politica, belijdend lid van de Netherlands Reformed Church te Kalamazoo. Klaas: In Nederland is de kwestie van de vrouw in de politiek een gevoelige zaak voor christenen die participeren in de SGP. (…) Mary: “Ik begrijp de gevoeligheid van dit vraagstuk en weet er ook van af. Dertig jaar geleden stemden zeer weinig vrouwen in onze gemeenten. Toen kwam het opzienbarende besluit van het Hooggerechtshof om abortus te legaliseren. Onze kerken beseften toen dat alle gemeenteleden gemobiliseerd moesten worden. Vrouwen in onze gemeenten lieten zich massaal registreren en gingen stemmen, tot op de dag van vandaag. (…) We hebben elke stem nodig om politici te kiezen die staan voor de bescherming van het leven en voor traditionele waarden. De kwesties die momenteel op het spel staan zijn zo belangrijk dat de conservatieve stem het verdient gehoord te worden.”

Klaas: Bezwaarden zeggen dat het regeerambt de vrouw niet past. Mary: “Je moet onderscheiden tussen kerk en politiek. Ik verwerp de opvatting dat vrouwen participeren in het kerkelijk leven als ambtsdrager. Maar politiek ligt dat anders. De term “politiek” betekent feitelijk “publieke discussie”. Ik ben van mening dat iedereen een betrokkenheid en interesse dient te hebben in het publieke debat, inclusief vrouwen. Ik zie het politieke leven gelijkwaardig aan het economische leven. Zie de plaats van de vrouw in het bijbelboek Spreuken of neem Deborah. Als vrouwen niet hun taak verstaan zijn het de liberalen en progressieven die hun plaatsen innemen. Dat willen we toch niet? (…)”

Grondrechten Aanvaarden?

Merkwaardig genoeg ontvingen we geen enkele reactie op dit interview. Een bijdrage die wel wat stof deed opwaaien, ging over de acceptatie van grondrechten door de SGP. Klaas schreef deze samen met Henk Kievit. Uit de conclusie: De SGP doet er goed aan dat ze klip en klaar uitspreekt wat zij van de grondrechten vindt. Lange tijd is gezegd: wel gewetensvrijheid, geen godsdienstvrijheid. Die uitdrukking wordt nog maar weinig gebezigd. Juist in een samenleving die steeds verder afwijkt van het Woord van God en een overheid die steeds minder oog heeft voor het specifieke karakter van kerk en christelijke religie is het zaak om de grondwettelijke vrijheden te omarmen. Ook Groen was beducht voor uitholling van de grondrechten en vrijheden die tot tirannie zou leiden. (…) We moeten ons echter geen illusies maken over de neutraliteit van de overheid. Zij weerspiegelt veelal de geest van de samenleving die onmiskenbaar seculier is (geworden). Juist daarom is een insteek op de democratische rechtsorde, die aan álle gezindheden het gelijke publieke recht toekent, meer dan ooit gewenst. ^12a

Secularisme

Klaas nam het initiatief om een nummer te wijden aan het thema ‘Secularisme als nieuwe politieke ideologie’ ^{. 13} Hij zag hierin een bedreiging, niet alleen van het christendom, maar van de samenleving als geheel: De samenleving wordt bedreigd door een nieuwe ideologie: het secularisme. De opkomst van religie wereldwijd heeft een tegenreactie in het leven geroepen die zweert bij de verlichtingsidealen van rationaliteit en neutraliteit. De secularisatie die al decennia een cultureel feit is, ontwikkelt zich tot een ideologie die zich keert tegen elke invloed van religie in het publieke domein. Sinds het befaamde werk van de Canadese filosoof Charles Taylor ‘A Secular Age?’ wordt al weer van een post-seculiere tijd gesproken. De befaamde secularisatiethese – in de moderne tijd zou ook religie geleidelijk verdwijnen – is achterhaald. De religie beleeft zelfs een comeback wat de ‘secularisten’ voor grote problemen stelt.

Honderd Stellingen Voor De SGP

Maar, zo poneerde Klaas in 2018, secularisatie dringt ook door in de refo-cultuur: De zogeheten reformatorische zuil heeft in deze tijd te maken met innerlijke uitholling, te zien aan de afbraak van de innerlijke weerstand tegenover de wereld door gebrek aan een levend geloof. Bij gebrek aan levend water verwordt de reformatorische zuil tot een uitgedroogde zoutpilaar. Deze stelling is één van de honderd die we op 24 april 2018 aan de deur van de Grote Kerk in Dordrecht ‘timmerden’. ¹⁴ Die avond vierde de SGP aldaar haar 100-jarig bestaan. Het lijkt mij bij wijze van slotakkoord gepast om nog twee van de doordenkers van Klaas hier weer te geven:

Tolerantie moet niet geaccepteerd worden als een onontkoombaar lot, tegen wil en dank door de praktijk afgedwongen, maar als een principiële zaak. We hebben de ander zelfs nodig om de waarheid te verstaan [vgl. A.A. van Ruler]. De interne verdeeldheid in de SGP met betrekking tot de visie op theocratie en godsdienstvrijheid maakt de partij vleugellam en doet afbreuk aan haar boodschap. Zolang SGP’ers Godsregering en godsdienstvrijheid als elkaar uitsluitende zaken zien, gaat de kogel niet door de moskee.

Soli Deo Gloria

Op dinsdag 9 oktober jl. werd Klaas van der Zwaag in Barneveld begraven, maar niet nadat we het Paaslied ‘U zij de glorie’ hadden gezongen. Dat typeerde Klaas’ reformatorische geloofsovertuiging die hij paarde aan openheid voor de (kerkelijke) wereld om hem heen. Vanuit dit geloof mocht Klaas leven en deed hij ook zijn werk als immer dienstbare denker. Hij verrichtte dat in alle bescheidenheid, met alle creativiteit en met een weldadige nuchterheid. Voor de gaven hem geschonken en wie hij was als aimabel persoon zij God alle eer en dank. We missen Klaas zeer. Ons hartelijk meeleven gaat uit naar zijn vrouw Greetje, de kinderen, kleinkinderen en verdere familie. Wij bidden dat God hen kracht geeft om dit zware verlies te dragen.

Noten

1. Gepubliceerd in J.A. Schippers (red.), Guido een gids voor vandaag. Over de actualiteit van het denken en doen van Guido de Brès, Apeldoorn 2022, p. 22-34.

2. Guido een gids voor vandaag, p. 46-62

3. Zicht 2014-1, p. 17-23.

4. Zicht 1999-1, p. 4-6.

5. ‘Moderne staatsdenken toont zich allergisch voor theocratie’, Zicht 1994, 4-5, p. 193-199.

6. Zicht 1996-3, p. 97-106. Een discussie met M. van Manen volgde, zie Zicht 1996-5, p. 172-179 en Zicht 1996-6, p. 227-239.

7. W. Büdgen e.a. Meer dan mensenkennis! Over kennis in de maatschappij van morgen, Heerenveen 1997. De recensie staat in Zicht 1997-1, p. 20-21.

8. Zicht 1997-4, p. 20-24.

9. Zicht 1998-5, p. 8-13.

10. Zicht 2000-2, p. 21-29; n.a.v. R. Janssens De burger in beeld.

11. Zicht 2000-4, p. 10-15.

12. Zicht 2007-1, p. 22-24.

12a. Zicht 2009-4, p. 32-35.

13. Zicht 2011 nr 1, p. 13-19.

14. Zie https://wi.sgp.nl/actueel/nieuws/100-stellingen-bij-100-jaar-sgp.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen