Werelden in botsing

Het leek allemaal zo mooi. Op 8 juni 2005 ontving minister Maria van der Hoeven van onderwijs het eerste exemplaar van het boek Schitterend ongeluk, of Sporen van ontwerp?.

Het werd overhandigd door prof. Cees Dekker, een van de redacteuren. Een gesprek met Dekker, een maand eerder, was voor de minister aanleiding om een brede discussie te bepleiten, tussen atheïstische wetenschappers en aanhangers van de gedachte dat aan de kosmos en het leven op aarde een intelligent ontwerp ten grondslag moet liggen. Ze lanceerde het idee op haar weblog.
De suggestie verwekte een ware storm. Populaire opinieleiders als prof. Ronald Plasterk en prof. Piet Borst, overtuigde atheïsten, lieten weten geen enkele behoefte te hebben aan zon gesprek. Geloof en wetenschap laten zich volgens hen niet combineren. Ook tal van kamerleden braken de staf over het voorstel. D66-politicus Bakker wenst zelfs elk spreken over de schepping uit de biologieles te bannen.
Voor de verkoop van het boek van Dekker en zijn medeauteurs was alle opwinding in ieder geval niet verkeerd. Binnen drie maanden verscheen de vierde druk. „Dat is ongetwijfeld voor een deel te danken aan de start die de minister aan de discussie heeft gegeven. Een betere reclame kun je niet wensen.

Existentiële vragen
De uiteindelijke veroorzaker van alle stampij lijkt zich de commotie niet al te zeer aan te trekken. „Ik ben lekker op vakantie geweest. Dat is goed om even afstand te nemen. Gestopt zijn de discussies nog niet, dat is een goede zaak. Jammer is wel dat de kwaliteit ervan te wensen overlaat.
De Delftse natuurkundige groeide op in een synodaal gereformeerd gezin. „In mijn tienertijd ben ik bezig geweest met de existentiële vragen die bijna elk volwassen wordend mens bezighouden. Wat is de betekenis en de zin van het leven, bestaat God wel, dat soort fundamentele vragen. Ik heb altijd een wat filosofische inslag gehad. In die periode ben ik tot geloof gekomen, in mn studententijd was ik heel actief in een christelijke studentenvereniging. Een jaar of vijftien terug ben ik overgegaan van de Gereformeerde Kerken naar een evangelische gemeente.

Wat betekende de omslag in uw leven voor de wetenschappelijke loopbaan die erop volgde?
„Je gaat op een andere manier tegen de dingen aan kijken. Ik doe dat vanuit een christelijk theïstisch wereldbeeld, een atheïst doet dat vanuit een atheïstisch wereldbeeld. Dat maakt je insteek totaal anders. Niet dat het in de dagelijkse praktijk tot verschillend handelen leidt. De verschillen ontstaan pas wanneer je een stap terug doet en met een bredere blik gaat kijken naar de betekenis van je wetenschappelijke arbeid voor de maatschappij, de raakvlakken met ethiek, de filosofische voorvragen. Dan komt het verschil in levensvisie naar voren.

Het boek Met andere ogen van professor A. van den Beukel heeft veel voor u betekend. In welke zin?
„Van den Beukel heeft mij geholpen bij het nadenken over de relatie tussen geloof en wetenschap. Met andere ogen heeft mijn ogen geopend voor de zwakte van de evolutiebiologie. Het laat met wetenschappelijke argumenten zien dat de evolutietheorie bepaald niet zon voldongen feit is als in de folders vaak wordt gesuggereerd. Vervolgens ben ik primaire literatuur gaan lezen, zoals de boeken van Denton. Mensen die niet zozeer vanuit een geloofsoptiek, maar met een wetenschappelijke instelling de claims van het neodarwinisme kritisch beoordelen.
Voor die tijd was ik niet zo in het onderwerp geïnteresseerd. Ik ben natuurkundige, dus de evolutie hield me nauwelijks bezig. Op de middelbare school had ik geleerd wat bijna iedereen leert. Dan denk je: Zo zal het wel gegaan zijn. Het was Van den Beukel die me heeft gestimuleerd om er eens kritisch naar te kijken.
De achterliggende tien jaar ben ik daar sterk mee bezig geweest. Mede omdat ik in mijn vakgebied een switch heb gemaakt van de natuurkunde van dode materialen naar de biofysica, de natuurkunde van levende systemen. Dan komt de vraag hoe de wereld is ontstaan in alle hevigheid naar voren. Op welke wijze hebben evolutionaire processen daarin een rol gespeeld en hoe combineer ik die met mijn theïstische wereldbeeld.

Heeft het u verbaasd dat u ondanks uw afwijkende visie gekozen werd als lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en zelfs de Spinozaprijs ontving?
„Nee, dat heeft me niet verbaasd. Wetenschappelijk hebben we een aantal mooie prestaties neergezet. De KNAW staat zich erop voor dat benoeming tot lid van dit instituut puur op basis van wetenschappelijke verdiensten gebeurt. Dat blijkt ook het geval te zijn. Ik heb begrepen dat over mijn verkiezing grote eenstemmigheid bestond. De kritiek kwam van enkele columnisten, zoals Ronald Plasterk. Die trekt dan de aandacht.

En vertekent het beeld?
„Dat denk ik wel, ja. Het zegt tegelijk iets over de invloed van columnisten als Plasterk en Borst, overtuigde atheïsten. Dat is hun volste recht, maar ze scheppen een klimaat waarin wetenschap één op één geassocieerd lijkt te zijn met atheïsme. Dat is niet correct.

Wat maakt wetenschappers als Plasterk zo gekant tegen de gedachte dat achter deze wereld een Ontwerper schuilgaat?
„Dat moet u hem vragen. In zn algemeenheid kun je zeggen dat er twee verschillende wereldbeelden zijn: een theïstisch en een atheïstisch wereldbeeld. Een christelijk wereldbeeld start met God als de Schepper, de ultieme realiteit van de werkelijkheid. In een atheïstisch wereldbeeld is alles te herleiden tot materie, natuurwetten en atomen. Wat dat betreft is wetenschap voor een atheïst een heel belangrijke methode om meer te leren over de werkelijkheid. Als een ander dezelfde wetenschap binnen een theïstisch kader plaatst, irriteert dat. Voor iemand die zijn hele levensvisie vestigt op materie, raakt een discussie daarover de fundamenten van het bestaan.

Een gesprek met u bracht minister Van der Hoeven tot het idee een debat over het ontstaan van de kosmos te initiëren. Kwam dat voor u onverwacht?
„Ja en nee. De mededeling op haar weblog kwam onverwacht, het voorstel als zodanig niet. Met een aantal andere mensen was ik bezig met een boek rond dit thema. Het zou half juni uitkomen en minister Van der Hoeven was bereid het eerste exemplaar in ontvangst te nemen. Half mei kwam de mededeling op haar weblog. Die gaf de discussie die we iets later hadden verwacht. Ik waardeer het positief dat er discussie is ontstaan rond het thema schepping en evolutie, en in bredere zin de relatie tussen geloof en wetenschap. De manier waarop de discussie wordt gevoerd, is helaas weinig inhoudelijk, en daardoor tamelijk zinloos. Er wordt vaak op de man gespeeld, of er worden allerlei zaken bij gehaald die niet aan de orde zijn.

Had u er hoop op dat er een zinnig inhoudelijk debat zou komen?
Ik sta niet helemaal naïef in het leven, dus dat er veel emoties los zouden komen, had ik wel verwacht. Maar daarnaast had ik toch wat meer inhoudelijk debat verwacht dan we tot nu toe hebben gehad.

Ziet u verschil tussen de reacties vanuit de wetenschap en die vanuit de politiek?
„Niet zo veel. De D66-politicus Bert Bakker reageert op eenzelfde manier als de wetenschapper Piet Borst.

Is dat niet wat wonderlijk? Politici dienen het standpunt van hun achterban te vertolken, wetenschappers pretenderen de zaken objectief te beoordelen.
„We moeten het verschil tussen wetenschap en politiek niet groter maken dan het is. Op hoofdlijnen wordt de discussie op dezelfde wijze gevoerd, omdat het werkelijke conflict niet dat tussen geloof en wetenschap of evolutie en schepping is. Hét conflict is er tussen een atheïstisch en een theïstisch wereldbeeld. Dat speelt in de politiek net zo sterk als in de wetenschap. De discussie tussen Bert Bakker en Tineke Huizinga is principieel geen andere dan die tussen Piet Borst en Cees Dekker. In een atheïstisch wereldbeeld is geloof een illusie, voortkomend uit de mens. Wetenschap is dan onze rationele activiteit waarmee we de dingen om ons heen kunnen duiden. In een theïstisch wereldbeeld is geloof de door God gegeven relatie tussen Schepper en schepsel, en wetenschap de rationele activiteit die de mens als opdracht heeft ontvangen om de cultuur te bewerken.
Ik zie twee soorten discussie. Enerzijds tussen ongelovigen en gelovigen, over de relatie tussen geloof en wetenschap, de waarde van wetenschap in zichzelf, de vraag of wetenschap volkomen objectief is. De andere discussie speelt onder gelovigen. Hoe heeft God de wereld gemaakt? De artikelenserie in het Reformatorisch Dagblad was daar een voorbeeld van. Dat is een andere discussie dan die onder mijn collegas en in de politiek. Daar gaat het veel meer over de vraag hoe we de werkelijkheid om ons heen moeten duiden.

Bent u zelf opgegroeid met de klassieke scheppingsgedachte?
„Daar moet ik eens even over nadenken. Volgens mij speelde dat punt niet in de Gereformeerde Kerken van de jaren zestig en zeventig. Het was in ieder geval bij ons thuis geen issue. In de gereformeerde traditie is sowieso geen sterke traditie richting het creationisme.

U noemt zich een theïstische evolutionist, wat houdt dat in?
„De discussie rond schepping en evolutie is in de afgelopen jaren vreselijk gepolariseerd. Je bent wetenschapper en evolutionist, of christen en creationist. In werkelijkheid is er een groot middenveld. Met de term theïstisch evolutionist bedoel ik te zeggen dat ik geloof in God als Schepper, Die deze schepping draagt in al zijn aspecten en op elk moment in de tijd aanwezig is en betrokken is bij deze schepping. Aan de andere kant ben ik wetenschapper en zie ik bepaalde evolutionaire processen in de natuur. Die kun je deels omschrijven met natuurwetten. Zoals de zwaartekracht een natuurwet is die bepaalde verschijnselen beschrijft, zo zijn er ook in de biologie wetmatigheden. Evolutie maakt voor mij deel uit van Gods onderhouding van de schepping.

Ook van het ontstaan van de schepping en van het leven?
„Dat is de volgende vraag. Daar ben ik niet uit. Het ontstaan van het leven i voor mij een mysterie.

Hoe verhoudt een evolutionistisch ontstane Adam zich tot de geboren Zaligmaker Jezus Christus, de laatste Adam?
„Uit de geschiedenis van de fossielen lijkt het me duidelijk dat er een lijn is van eencellig naar meercellig leven tot aapachtigen en uiteindelijk de mens. De vraag is dan wat de mens tot een mens maakt. Dat is ten diepste zijn religieuze geaardheid, zijn abstract denken, zijn zelfreflectie en zelfbewustzijn, zijn creativiteit en hoog ontwikkelde taal. De geharde materialist ziet een gradueel verschil tussen aap en mens, dat is voor mij nog niet zo duidelijk.

Waar wordt de mens in dat evolutionaire proces beelddrager van God?
„Dat weet ik niet. Ik heb niet alle puzzelstukjes op zn plaats liggen. Ik houd ook niet voor onmogelijk dat op een gegeven moment een eerste mens is geschapen. Ik geloof in ieder geval dat de God die de wereld heeft geschapen dezelfde God is Die de bijbelschrijvers heeft geïnspireerd om de tekst te schrijven zoals we die lezen in de Bijbel. Als er een conflict lijkt te zijn tussen het een en het ander, lezen we óf de wetenschap óf de Bijbel fout.
Ik geloof dat de Bijbel het geïnspireerde Woord van God is, maar onze manier van lezen is feilbaar. We kunnen in het Genesis-verhaal dingen lezen die God helemaal niet zo bedoeld heeft. Ik geloof dat Genesis ons heel belangrijke dingen meedeelt over ons mens-zijn, ons streven naar macht, onze zonde, ik geloof niet dat dit boek bedoeld is om ons te leren of de maan eerder geschapen is dan de vogels. Dat is niet de aard van het verhaal.

Welke plaats heeft de zondeval in uw denken?
„Ik zie de geschiedenis van de zondeval als een beschrijving van het feit dat de mens faalt in zijn relatie met God en zijn gehoorzaamheid aan God. Hij streeft naar macht en moet daarvan verlost worden door Christus. Hoe ik dat historisch moet plaatsen? Misschien zijn er inderdaad een historische Adam en Eva geweest, die in een tuin rondliepen. Dat acht ik zelfs waarschijnlijk, maar ik sta open voor andere lezingen van het verhaal.

De tekst van Genesis dient zich niet aan als poëtische tekst maar als feitelijke geschiedschrijving.
„Daarom ben ik ook geneigd deze tekst als historie te lezen, maar dat kan op meerdere manieren. Je zou Adam kunnen zien als eerste mens, ontstaan na een lang proces. Ik zoek naar consistentie tussen mijn geloofsovertuiging en mijn wetenschappelijke kennis. Vanuit de Bijbel als kennisbron en de wetenschap als kennisbron heb ik een beeld opgebouwd van het ontstaan van de kosmos. Heel veel dingen vallen prachtig op zn plaats. Het Genesisverhaal dat vertelt dat God op de eerste dag het licht schiep en op de laatste dag de mens, loopt prachtig synchroon met de geschiedenis zoals we die uit de wetenschap leren. De kosmos is dertien miljard jaar geleden vanuit het niets ontstaan, geschapen zeg ik als theïst, het zonnestelsel ontstond, de aarde, het leven op aarde en uiteindelijk de mens. Dat is voor mij geen vraag. Over een aantal punten rond de schepping van de mens ben ik nog aan het puzzelen.

Christenen die geloven in een schepping in zes dagen zien uw visie als een bedreiging voor hún opvatting. Kunt u zich dat voorstellen?
„Ja, dat kan ik me wel voorstellen.

Komt ook in uw opvatting de rede niet boven het geloof te staan?
„Dat zie ik niet zo. Het grote gebod is volgens Christus dat we God liefhebben met heel ons hart, met heel onze ziel, met ons gehele verstand. Hart en verstand worden niet uit elkaar gehaald. Ze hebben beide hun plek in de relatie met God.

U noemt het creationisme een semi-wetenschappelijke theorie. Zet u creationisten daarmee niet op dezelfde wijze weg als neodarwinisten u wegzetten?
„Dat vind ik niet. Ik zie creationisten als mijn broeders, zij het broeders die niet altijd even verstandig opereren. Ze hebben zich in het algemeen wetenschappelijk bezien nogal onverantwoord gedragen, door de suggestie op alle vragen over het ontstaan van de kosmos antwoord te kunnen geven. De werkelijkheid is dat ik hen heel wat vragen kan stellen die ze niet overtuigend kunnen beantwoorden.
In essentie staan we echter dicht bij elkaar. De waterscheiding loopt niet tussen evolutionisme en creationisme, maar tussen christelijk theïsme en atheïsme. Onder christenen kunnen we van mening verschillen over de vraag hoé God de wereld geschapen heeft, maar dát Hij die geschapen heeft, staat voor ons allen vast. De apologetische discussie met atheïsten vind ik persoonlijk veel belangrijker dan de discussie onder christenen, over allerlei detailkwesties.

De evangelische beweging was de bakermat van het creationisme. Hoe kijken uw evangelische broeders tegen uw opvattingen aan?
„In onze gemeente zijn niet veel uitgesproken creationisten. Dat geldt denk ik voor een groot deel van de evangelische beweging. Een jaar of twintig, dertig terug is een sterk debat gevoerd, waarbij werd geconcludeerd dat het creationisme de weg zou moeten zijn om in te slaan. Inmiddels is er een stille revolutie geweest, en een soort verlegenheid ontstaan. Voor christenen die in de wetenschap aan de gang gaan, is het moeilijk om aan het creationisme vast te houden. Wat dat betreft ben ik blij met de interne discussie die er gekomen is. Ik voel me overigens niet in de eerste plaats evangelisch christen maar christen. In de gerichtheid op Christus weet ik me verbonden met rooms-katholieken, mensen uit de Gereformeerde Gemeenten, mensen uit de evangelische kerken, kortom alle christenen ter wereld.

Wat betekent de zondagse eredienst voor u?
„Voor mij is de zondagse eredienst een samenkomst met andere gelovigen, om gezamenlijk God te ontmoeten, Hem te aanbidden, Zijn Woord te horen. Ik voel me aangesproken op hoofd en hart. Dat stimuleert tot nadenken over bepaalde dingen, het schenkt ook bemoediging. Dat God er is, en dat je met Hem mag optrekken.

Volgende keer: Ontwikkeling of ontwerp.

Theïstische evolutionist
Biofysicus en nanotechnoloog Cees Dekker (1959) studeerde experimentele natuurkunde in Utrecht en werd daar na zijn promotie, in 1988, universitair docent. In 1990 en 1991 was hij gastonderzoeker bij IBM Research in de Verenigde Staten. Sinds 1993 is hij verbonden aan de Technische Universiteit Delft, eerst als universitair hoofddocent, vanaf 1999 als hoogleraar moleculaire biofysica.
In 2000 ontving Dekker een pionierssubsidie van NWO, in 2001 de Agilent Europhysics Prize, in 2003 de prestigieuze Spinozapremie, ook wel de Nederlandse Nobelprijs genoemd. Het werk van de Nederlandse natuurkundige is wereldberoemd. Tussen 1997 en 2002 publiceerde hij dertien maal in Science en Nature, dé twee toonaangevende wetenschappelijke tijdschriften. Vier van deze artikelen haalden de omslag.
Zijn geloof in God steekt de begaafde Delftse wetenschapper, lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, niet onder stoelen of banken. Tegelijk wijst hij niet alleen het atheïstisch darwinisme af, maar ook het creationisme, dat hij een semi-wetenschappelijke theorie noemt. Zichzelf typeert hij als een theïstische evolutionist.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen