Rooms-katholieken ontdekken Luther als kerkhervormer

Volgens Stephan Mokry, rooms-katholiek theoloog in München, staat de Rooms-Katholieke Kerk over het algemeen open en zonder de oude vooroordelen tegenover Luther. “Dat Luther nu wordt erkend als een serieuze zoeker naar God en gewaardeerde leraar in het geloof, is te duiden als de aanloop naar een officiële rehabilitatie”. Dat is misschien te veel gezegd, wel is het interessant om te lezen dat Luther volgens Mokry “oer-katholieke” ideeën aanhing, zoals ten aanzien van de boetedoening, de concentratie op Christus en het streven naar een kerk die voldoet aan de apostolische normen. Knelpunten blijven echter, ook voor Mokry, de visie op kerk, sacrament en ambt. “Naar katholieke opvattingen kan alleen een gewijde priester de mis vieren en de gaven van brood en wijn veranderen in het lichaam van Christus.” En: Luther stierf objectief gezien als een ketter: hij had het schisma niet verhinderd.

De Duitse rooms-katholieke oecumenicus Wolfgang Thönissen typeert Luther als katholiek en reformator; hij is een hervormingskatholiek (Reformkatholik). Thönissen is van mening dat zowel Trente als Vaticanum II (vooral dat laatste) positief de kritische hervormingsimpulsen van Luther heeft overgenomen zonder hem direct met naam en toenaam te noemen. Thönissen concludeert dat de theologische strijd in de zestiende eeuw beëindigd is. De veroordelingen van Luther zijn volgens hem niet altijd terecht geweest en berusten op misverstanden en verkeerde, eenzijdige accenten.

Thönissen stelt dat de Reformatie een boete- en vernieuwingsbeweging is geweest. De vernieuwing en hervorming van de kerk is volgens hem al lang geen kenmerk meer van de kerken van de Reformatie alleen, maar behoort tot de gestalte van de ene kerk van Jezus Christus, en daarvan maakt ook de Rooms-Katholieke Kerk deel uit.

Tijdens een congres in 2018, dat gehouden werd in het klooster van Erfurt waarin ook Luther ooit verbleef, maakte Thönissen als één van de sprekers met zijn visie grote indruk.

Geloofsvragen

Peter Neuner stelt in zijn werk Martin Luthers Reformation dat het bij Luther ten diepste ging om de gelovige vraag naar het eeuwig heil. In het centrum stond niet de kritiek op de paus en de curie, maar de Bijbelse boodschap van de rechtvaardiging van de zondaar. Luther was overtuigd dat de roomse kerk met zijn accent op de werken het Evangelie verduisterde en mensen in het verderf bracht. Toch is de Rooms-Katholieke Kerk door de Reformatie veranderd en heeft zij volgens Neuner aanleiding gezien tot hervorming. Dit is wel gebleken uit de afschaffing van het misbruik van de aflaten en een grotere openheid voor Luthers visie op de rechtvaardiging. Neuner concludeert dat in het licht van de oecumenische ontmoeting beide geloofsrichtingen elkaar kunnen verrijken, maar elkaar ook van wederzijdse eenzijdigheden kunnen bevrijden.

Volgens Neuner richtte de reformatorische leer zich tegen een verlossingsleer die óók door Trente was veroordeeld. Het concilie zag in Luthers opvatting een ontkenning van de waardigheid van de mens, een prijsgeven van zijn verantwoordelijkheid en een ethiek waardoor de Reformatie een broeinest van a-moraliteit en afbraak van alle goede zeden zou worden. Het is volgens Neuner de tragiek van Trente geweest dat men niet in de gaten had dat er sprake was van twee verschillende visies op het geloof. Terwijl de Reformatie het geloof beschouwde als een persoonlijke verhouding van de mens tot God, hing Trente een versmald geloofsbegrip aan, gericht op het voor waar houden van de leer van de kerk. Dat laatste was niet heilbrengend zolang er zich geen werken bij het geloof voegden. Beide geloofsvoorstellingen – persoonlijk geloof én de vertaling daarvan in werken – zijn volgens Neuner altijd in de traditie aanwezig geweest en kunnen nooit tegen elkaar uitgespeeld worden.

Neuner stelt dat Luthers strijd met Rome niet de hoofdartikelen van het geloof betrof, dat wil zeggen het heil in Christus, maar de bemiddeling van het heil. De tegenstelling tussen de priester – als uitdeler van de sacramenten – en de voorganger van de Reformatie – als dienst van het Woord – heeft zijn betekenis verloren. Dat Trente de sacramentele volmacht van de priester benadrukte, kwam omdat men die door de reformatoren in gevaar gebracht zag. De “offerpriester” waartegen Luther polemiseerde, komt volgens Neuner in Vaticanum II niet meer voor. En omgekeerd heeft het protestantisme de dimensie van het ambt versterkt.

Ook is er volgens Neuner een openheid voor een ambt van universele eenheid, mits het maar de verkondiging dient.

Neuner zegt dat controversen kunnen uitsterven. Vragen die in een bepaalde tijd de kerken kunnen doen schudden op hun grondvesten, kunnen hun relevantie zo maar verliezen, zodat niemand ze meer stelt. Er is ook een kerkelijk vergeten. Karakteristieke problemen tussen de confessies hoeven dan niet meer opgelost te worden, ze zijn eenvoudigweg verdwenen...¹

Nieuwe visie

Volgens paus Franciscus was Luther “een kerkhervormer tegen wil en dank”. Het was slechts zijn bedoeling om de kerk te vernieuwen, niet om een splitsing te veroorzaken. Paus Franciscus zei dat op 31 oktober 2016 bij de lancering van 500 jaar Reformatie in Lund (Zweden). De rooms-katholieke kerkleider had lof voor de open geest bij de herdenkingen van 500 jaar Reformatie, met zowel de viering van de vooruitgang in de oecumenische relaties als de spijtbetuiging van beide kerken over de zonden en fouten uit het verleden.

De paus riep op om de theologische dialoog tussen de kerken voort te zetten en te streven naar meer samenwerking op het vlak van onderwijs en maatschappelijke problemen. De herdenking van de Reformatie in 2017 is zowel voor de paus als voor katholieken en lutheranen een kans geweest om hun geloof authentiek te beleven, het Evangelie samen te lezen en met hernieuwde kracht te getuigen van Christus.

Diverse schrijvers noemen 2017 een goed jaar voor de oecumene, vooral door de gemeenschappelijke herdenking van de Reformatie. Na vruchtbare decennia van toenadering staat de oecumenische beweging voor nieuwe uitdagingen om geloofsvragen in deze tijd uit te werken. De oogst van diverse boeken geeft veel stof tot bezinning op de erfenis van 500 jaar Reformatie.²

Herdenking van Reformatie

De Reformatie, de zestiende-eeuwse kerkelijke beweging rond personen als Luther, Zwingli en Calvijn, is een herontdekking geweest van de kracht van het Evangelie, de bevrijdende boodschap dat er alleen genade en verzoening te vinden is in het werk van Jezus Christus. De mens hoeft zich niet te pijnigen met allerlei boetesystemen van werkheiligheid om voor God rechtvaardig te zijn, maar mag rust vinden in het gelovig toevlucht nemen tot de beloften van het Evangelie.

In de publicatie Reformatie vandaag. 500 jaar Hervorming in debat met Rome en nieuwe vormen van doperse radicaliteit (2017) wordt de relevantie van de Reformatie belicht vanuit een specifieke invalshoek. De Reformatie wordt geschetst als een beweging die haar positie bepaalde ten opzichte van twee tegenstanders, te weten de Rooms-Katholieke Kerk en de beweging van de dopers of anabaptisten. De dopers vonden de Reformatie te halfslachtig, te weinig radicaal in het doorvoeren van de beginselen van de hervorming. Vandaar dat deze groep in de literatuur aangeduid wordt als de “radicale reformatie”.

Het reformatorische geloof wordt door twee pijlers gedragen: het Woord van God en de werking van de Heilige Geest. De Reformatie wilde zich voegen in het spoor van de katholieke traditie en greep daarom ook terug op de kerkvaders, met name Augustinus. Zij wilde terug naar de oorspronkelijke kerk, die volgens haar in de Middeleeuwen verbasterd en gedeformeerd was geraakt. Zij poogde een beweging te zijn die Schrift én traditie wilde honoreren zonder het een tegen het ander uit te spelen. Met name in het denken van Calvijn stond deze intentie centraal. Het feit dat Rome de traditie op gelijke hoogte stelde met de Schrift en de doperse beweging de traditie verwierp ten gunste van een eenzijdig ‘Geestgeloof ’, maakte dat de Reformatie op het scherp van de snede moest balanceren, een spanning die we verwoord zien in de kerk als heilsgebeuren waar Woord en Geest elkaar ontmoeten.³

Actualiteit bij Kurt Koch

Voor de actualiteit van de verhouding tussen Rome en Reformatie komen we terecht bij kardinaal Kurt Koch (72), voorzitter van de pauselijke raad ter bevordering van de eenheid van de christenen. In die hoedanigheid was hij in september 2022 in Karlsruhe bij de assemblee van de Wereldraad van Kerken. Hij is de rechterhand van paus Franciscus op het gebied van oecumene en interreligieuze dialoog.

In zijn boek Wohin geht die Ökumene? Rückblicke – Einblicke – Ausblicke (2021) legt Koch rekenschap af van het oecumenisch standpunt van de Rooms-Katholieke Kerk. Er is volgens hem geen sprake van een “oecumenische winter”. De oecumene leeft zelfs! “Het is het gebed van Jezus tot Zijn discipelen in Johannes 17 dat ze één zouden zijn, opdat de wereld zou geloven dat Jezus gezonden is. Oecumene is de wil van de Heer, daarom is er geen alternatief. Wij mensen kunnen de eenheid niet bewerken, we kunnen alleen maar afscheidingen en afsplitsingen maken, dat toont ons de geschiedenis. Eenheid is altijd het geschenk van de Heilige Geest. We moeten wel onze bijdrage leveren, opdat dit werk zijn voortgang kan hebben.”

Het probleem van de kerken van de Reformatie is nog steeds hun pluralisme, schrijft hij. Hij verwijt hen dat zij de zichtbare eenheid, de eenheid in geloof, sacramenten en ambten opgeven. “De pluralisering is niet het probleem, als men maar niet de eenheid opgeeft. Ook de Katholieke Kerk kent een eenheid in veelvuldigheid, maar de vraag is: hoeveel eenheid heeft men nodig en hoeveel veelvormigheid is goed? Daarover zijn vaak spanningen.”

Volgens Koch zijn er veel dingen die de kerk van Rome met de kerken van de Reformatie gemeenschappelijk heeft, al is het kerkbegrip verschillend. “We hebben in 1999 een consensus met de lutheranen bereikt over de rechtvaardiging. Daarom heb ik een voorstel gedaan om een dergelijke gemeenschappelijke verklaring te maken over kerk, eucharistie en ambt. Maar hoe organiseren we dat? Dat zijn de moeilijkste vragen, die een oplossing vergen. In 2030 herdenken we het 500-jarig bestaan van de Confessio Augustana. Deze confessie was een document van eenheid. Als we daar gemeenschappelijk over nadenken, kunnen we een stap verder zetten.”

Koch is van mening dat het probleem voor de huidige oecumene niet in de Reformatie ligt, maar in de negentiende eeuw: “De reformatoren staan dichter bij ons dan de moderne theologen van de negentiende eeuw. Wat nu de kerken vaak scheidt, zijn niet zozeer geloofsvragen, maar ethische vragen. Dat betreft vooral bio-ethische vragen naar het begin en einde van het menselijk leven, en onderwerpen als familie, gezin, huwelijk, seksualiteit en gender.” De vraag die dan boven komt, is die naar de huidige visie van Rome op Luther. Rome heeft een hernieuwde interesse in zijn persoon en werk. Betekent dit een rehabilitatie van de kerkhervormer? Volgens Koch heeft men inmiddels veel van Luther herontdekt. Maar Luther heeft zich door zijn ontwikkeling ver van de Katholieke Kerk verwijderd – door zijn kerkbegrip maar evenzeer door zijn “niet zo mooie” uitspraak over de paus als de antichrist. En dat is uitgelopen op een kerk zonder paus. “Voor ons katholieken kan dat niet. Paus Johannes Paulus II heeft alle kerken gevraagd om samen na te denken over de invulling van het pausschap, de bisschop van Rome die de eenheid kan dienen. Dat gesprek duurt nog steeds voort.” Koch stelt zelf de vraag hoe lutheranen, als zij de paus niet meer als antichrist zien, hem dan wèl zien? “Daar heb ik nog niet veel over gehoord. Wij zijn ervan overtuigd dat de bisschop van Rome een geschenk van de Heer is, als dienst aan de eenheid van de kerk. Geen enkele kerk kan iets opgeven dat voor haar zo belangrijk is.”

Noten

1. Zie verder Peter Neuner, Martin Luthers Reformation. Eine katholische Würdigung (Freiburg, 2017); Wolfgang Thönissen, Luther. Katholik und Reformator (Leipzig, 2017); Felix Körner/Wolfgang Thönissen (Hrsg.), Vermitteltes Heil. Martin Luther und die Sakramenten (Leipzig, 2018): André Birmelé/Wolfgang Thönissen (Hrsg.), Auf dem Weg zur Gemeinschaft. 50 Jahre internationaler evangelisch-lutherisch/römisch-katholischer Dialog (Leipzig, 2018); ); Stefan Kopp, Wolfgang Thönissen (hg.), Mehr als friedvoll getrennt? Ökumene nach 2017 (Frieburg im Breisgau, 2017); Stephan Mokry, Luther voor katholieken, 95 vragen en antwoorden (Heeswijk, 2017);

2. Lees onder meer Bernd Oberdorfer/Oliver Schuegraf (Hrsg.), Reform im Katholizismus. Traditionstreue und Veränderung in der römisch-katholischen Theologie und Kirche (Leipzig, 2018); Johannes Oeldemann, Ökumene nach 2017… auf dem Weg zur Einheit? (Leipzig, 2018); Christoph Markschies, Aufbruch oder Katerstimmung? Zur Lage nach dem Reformationsjubiläum; (Hamburg, 2017); Claudia Keller und Stefan Orth (Hg.), Und jetzt? Ökumene nach dem Reformationsjubiläum; (Freiburg im Breisgau, 2018).

3. Klaas van der Zwaag, Reformatie vandaag. 500 jaar Hervorming in debat met Rome en nieuwe vormen van doperse radicaliteit. Apeldoorn 2017, deel I, 14 e.v.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen