Johannes Bugenhagen

Hij heeft een heerlijke overwinning mogen behalen op het rijk van satan. Door hem heeft Christus het Evangelie verdedigd tegen de paus, tegen sektariërs en drannen, tegen de poorten der hel. God gaf hem de Geest van kracht en sterkte, zodat hij voor niemand bang was, hoe groot en machtig ook. De wereld heeft veel aan hem te danken. Hij heeft haar verlost van velerlei last en tirannie van het pausdom. Wij treuren, maar ook vele duizenden met ons. De paus lacht nu Luther dood is, maar wat Luther ons geleerd heeft, leeft nog.

Zonder twijfel, zo vervolgt Bugenhagen, mogen wij in Luther zien de engel van wie geschreven staat: 'En ik zag een andere engel, vliegende in het midden van de hemel, en hij had het eeuwige Evangelie, om te verkondigen aan hen die op de aarde wonen, en aan alle natie en geslacht, taal en volk; zeggende met een grote stem: vreest God en geeft Hem heerlijkheid, want de ure van Zijn oordeel is gekomen, en aanbidt Hem, die de hemel en de aarde en de zee en de fonteinen der wateren gemaakt heeft' (Openbaring 14: 6 en 7). Deze engel, aldus Bugenhagen, was Luther. Hij verkondigde: Vreest God (de Wet) en geeft Hem eer (het Evangelie). Hiermee heeft hij de Heilige Schrift voor ons geopend en Christus geleerd als onze gerechtigheid en het eeuwige leven. Wij zijn bedroefd, maar erkennen Gods goedheid. Wij willen Hem danken. Hem zij lof en eer in eeuwigheid.

Zo sprak Bugenhagen aan Luthers graf. In zijn tijd waren er in Wittenberg drie grote hervormers: Luther, Melanchthon en Bugenhagen. Zij waren vrienden en nauw aan elkaar verbonden. Wie het over Bugenhagen heeft, moet het dus ook over Luther hebben. Bugenhagen achtte hem hoog. Hij noemde hem, zoals we al hoorden, de engel met het eeuwig Evangelie uit Openbaring 14. Hij zag Luther in eschatologisch licht. Maar daarmee verbond hij de figuur van Luther als de ontdekker van het ware Evangelie, omvattend Wet en Evangelie.

Bugenhagen was in zijn jonge jaren niet dadelijk voor Luther gewonnen. Pas in 1521 kwam hij in Wittenberg. Hij kwam oorspronkelijk uit Pommeren in Noord- Duitsland 2). Men noemde hem dan ook wel Pommeranus. Bugenhagen werd geboren 24 juni 1485 in Wollin in Pommeren. Zijn ouders behoorden tot de notabelen: zijn vader was raadsheer. Reeds op zestienjarige leeftijd werd hij gestuurd naar Greifswald om aldaar aan de universiteit te studeren. Het bleef - omdat zijn verblijf niet langer duurde dan twee jaren - slechts bij de voorbereidende studie, zogenaamde 'vrije kunsten'; aan de theologie kwam hij niet toe. In 1504 vertrok hij naar Treptow; hij was benoemd als rector van de stadsschool aldaar. Hij moet er de Heilige Schrift uitleggen voor de studenten. Dat lag de jonge Bugenhagen wel.

In 1507 werd hij tot priester gewijd. In deze jaren verkeerde de jonge Bugenhagen diep onder de indruk van de kerkvaders, Augusdnus, Athanasius en anderen. De Scholastiek die op de scholen hoogtij vierde, lag hem niet. Zelfs de allegorische uideg van de Schrift door de kerkvaders nam hij over. Hiernaast las hij ook Erasmus, vooral in de jaren 1512-1518.

Herfst 1517 kreeg hij een benoeming als lector in het klooster Belbuck. Hij bekleedde nu twee funcdes; hij bleef magister aan de stadsschool te Treptow en was daamaast lector (docent) in het nabije klooster Belbuck. In beide funcdes bestudeerde hij de Heilige Schrift. Hij gaf colleges over diverse bijbelboeken. Zijn leven lang is Bugenhagen een Schrifttheoloog gebleven. Hij was in deze jaren nog geen reformatorisch theoloog, al streefde hij wel een zekere 'hervorming' van de kerk na 3).

In 1520 kwam er een wending in zijn leven. Hij kreeg in handen Luthers boek De captivitate babylonica (De Babylonische ballingschap van de kerk). Een boek met een frontale aanval op de roomse kerk en haar dogma's. Bugenhagen was daar zozeer van onder de indruk dat hij schreef: 'De hele wereld ligt in een uiterste duisternis; deze man alleen (d.w.z. Luther) ziet de waarheid'.

Hij las ook Luthers Over de vrijheid van een christenmens. De bedachtzame Bugenhagen was nu geheel voor Luthers leer gewonnen. Uit een brief aan zijn leerlingen te Treptow blijkt dat hij Luthers diepste gedachten ten volle geaccepteerd heeft. Een mens moet gerechtvaardigd worden Sola fide, door het geloof alleen. H.G. Leder spreekt hier van een diepgaande toeëigening van de kant van Bugenhagen van Luthers gedachten (236). Voortaan is Bugenhagen voluit een Christus-prediker (Solus Christus) 4). 't Gaat om het geloof in de gekruisigde Christus, in Hem is de volheid van het heil. De Wet veroordeelt ons; het Evangelie spreekt ons vrij.

In april 1521, enige dagen na Luthers vertrek naar Worms om voor de keizer te verschijnen, kwam Bugenhagen in Wittenberg aan. Hij was toen al 35 jaar. Een functie had hij aanvankelijk niet. Maar er waren talloze studenten. Een aantal van hen kwam evenals Bugenhagen zelf uit Pommeren. Voor hen gaat Bugenhagen een privadssimum geven, dat wil zeggen lezingen over Schriftgedeelten. Kort daarop wordt dat privadssimum omgezet in een openbaar college aan de universiteit. Zelfs Melanchthon is dan onder zijn gehoor. Zo begon in Wittenberg Bugenhagen zijn exegedsche arbeid. Jarenlang zou hij daarin volhouden. Tal van bijbelboeken worden door hem uitgelegd. Speciaal de brieven van Paulus. Evenals Luther en Melanchthon noemde hij de Romeinenbrief een compendium van de hele Heilige Schrift. Bugenhagen werd een der meest gewaardeerde exegeten van die tijd. Luther prees hem als de eerste uitlegger van de Psalmen die deze naam werkelijk verdiende. Hier, aldus Luther, een treffende weergaven van wat de Heilige Geest heeft bedoeld. H.G. Leder zegt: Met zijn exegetische werken werd Bugenhagen de meest actieve overbrenger van het Luthers gedachtegoed in de evangelische kerken van de zesdende eeuw. In zijn Schriftuideggingen wordt Bugenhagen bijbels profiel volledig zichtbaar. Hij stelde nadrukkelijk de onvervulbaarheid van de wet door de natuuriijke mens, om des te sterker Christus daartegenover te stellen, in Wie al onze gerechdgheid voor God is. Alles kringelt om de rechtvaardigingsleer. Daarnaast moet erop gewezen worden dat Bugenhagen ook sterke nadruk legde op de realisering van het geloof in het leven der liefde. De ethiek der liefde stelde hij als een noodzakelijke consequentie van het geloof. Bij Luther was dat ook zo, maar Bugenhagen gaf er een eigen accent aan, en hij werkte het ook prakdsch uit.

Herfst 1523 werd Bugenhagen benoemd tot stadspredikant van Wittenberg. Dat hield in dat hij veel preken moest, maar ook pastoraal moest werkzaam zijn. Zelfs Luther en Melanchthon vielen onder zijn pastoraat. Oktober 1523 trad hij in het huwelijk. Het baarde opzien want hij had zich eertijds, in 1507, tot priester laten wijden. Zijn vrouw heette Walburga. Van haar afkomst is weinig bekend.

Als pastor heeft Bugenhagen veel betekend voor Luther. Zoals bekend leed Luther veel onder zware aanvechtingen. Dan stond Bugenhagen hem terzijde. Een hoogtepunt bereikte Bugenhagens pastorale werkzaamheid in de zomer van 1527; toen Wittenberg vele slachtoffers van de pest telde. Ook Bugenhagens eigen zuster, Hanna, getrouwd met Rorer, overleed aan de ziekte. Bugenhagen en zijn gezin deden als Luther en zijn gezin; zij vluchtten niet, maar bleven.

Wat Bugenhagens wijze van spreken betreft: hij preekte lang. Luther deed dat niet. Hij en anderen leverden goedmoedige kritiek op Bugenhagens langdradigheid. Hoofdinhoud van Bugenhagens preken was Christus; maar hij behandelde ook de vragen van de tijd. Men heeft Bugenhagen de titel gegeven 'de reformator van het Noorden'. Zijn vaderland, Pommeren en trouwens heel Noord-Duitsland, is hij nooit vergeten 5). Soms liet hij maanden aaneen zijn werk in Wittenberg achterwege om in de noordelijke streken van Duitsland Gods Woord te preken, een hervorming van de kerk door te zetten en heel het kerkelijk leven opnieuw via kerkorden te ordenen. Luther en Melanchthon kwamen daar niet. Zij konden niet overweg met het Duits dat in het Noorden van Duitsland gesproken werd. Aan de stad Hamburg droeg Bugenhagen in 1526 zijn boek op Von dem chrisüichen Glauhen und rechten guten Werke, 6) een belangrijk werk dat wat inhoud betreft veel gelijkenis vertoont met Luthers traktaat Over de christelijke vrijheid 7). Het leert ons wat Bugenhagen dreef bij zijn kerkordelijke arbeid. Hij zag daarin 'liefdewerk'. Hij had de gemeenten op het oog. Punt één is dat Gods Woord wordt gepredikt. De eredienst centraal! Maar dan verder ook zorg voor de vorming van de gemeente, de gemeenteopbouw, de catechese en het diaconaat.

Intussen kruiste hij ook nog de degens met de dopers, de and-trinitariërs (de die goddelijke Drie-eenheid ontkenden) en niet te vergeten de kerk van Rome.

Zomer 1531 werd Bugenhagen naar Denemarken geroepen, door koning Christiaan III. Hem werd opgedragen de plechtigheid te leiden van de kroning van het koninklijke echtpaar. Een grote eer! We merken daarin op hoe ver de invloed van Bugenhagen in het Noorden van ons werelddeel zich heeft uitgestrekt. De laatste jaren van zijn leven bleef Bugenhagen 'thuis', dat wil zeggen in Wittenberg. Het waren moeilijke jaren. Er waren vele twisten onder de lutheranen. Hij kreeg ook te maken met gezondheidsmoeilijkheden. Toen hij stierf in de nacht van 19 op 20 augustus 1557 was hij half blind. Een zeer werkzaam leven werd afgesloten. Evenals Luther en toch ook op een eigen manier heeft hij de reformatie van de kerk mogen dienen.

Noten:

1) Te vinden in Martin Luther, dargestelt von seinen Freunden, Berlin 1933, 296

2) Zie voor Bugenhagens levensloop Hans Gunther Leder, Johannes Bugenhagen, in Gestalten der Kirchengeschichte, Bd 5, Stuttgart 1981.

3) Zie Anneliese Bieber, Johannes Bugenhagen zwischen Reform und Reformation, Göttingen 1993

4) Zie: Hans Herman Holfelder, Solus Christus, Tubbingen 1981

5) Rita Schelter, Luther Bugenhagen und die Reformation in Pommern, In Marin Luther in Ostdeutschland 1991, 43-59.

6) Bernhard Lohse, 450 Jahre Reformation in Hamburg, Hamburg 1980

7) Te vinden in Johannes Bugenhagen, Leben und ausgewählte Schriften, Elberfeld 1867, S. 101-267.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen