Leermeester en pastor van Maarten Luther Georg Spalatinus

Ook Luther distantieerde zich van het geval, en sprak van 'bloedschande'. Dit alles raakte Spalatinus diep. Heb ik verkeerd gehandeld? Heb ik mij medeplichtig gemaakt aan een groot kwaad? De toch al broze man maakte zich verwijt op verwijt. Hij kwam in een diep dal van twijfel en depressiviteit. Hij kwam in gewetensnood, begon aan alles te twijfelen. Heb ik wel vergeving der zonden?

Ook Luther hoorde ervan. Hij schreef zijn zwaar bezochte vriend een troostbrief. De inhoud ervan is typerend voor Luther en diens pastoraat. 'Broeder, weet je wat je kwaal is? Jij wilt een mooie, witte zondaar zijn, en je wih een Christus hebben naar eigen idee. Maar je moet ervan overtuigd raken dat Christus een échte Zahgmaker is en dat jij een échte zondaar bent. Het was geen scherts dat God Zijn Zoon naar deze wereld zond en Hem voor ons overgaf aan het Kruis. Met zo te treuren als jij nu doet, maak je je schuld alleen maar groter. Ben je soms vergeten watje altijd gepreekt hebt? Houd het daarbij!'

De brief van Luther hielp. Spalatinus kreeg weer moed, geloofsmoed en ook geloofszekerheid. Toen naderde Spalatinus' levenseinde. 16 januari 1545, een dag voor zijn verjaardag - hij zou 61 jaar geworden zijn - werd hij uit zijn zwaar lijden verlost. Hij werd begraven in de Bartholomeüskerk in Altenburg, waar hij woonde. De stenen grafplaat die er eertijds te zien was, is er nu niet meer te vinden.

Men kan geen boek over Luther lezen of men komt herhaaldelijk de naam van Spaladnus tegen. In de ruimere zin van het woord was ook hij een hervormer. Zijn geboorteplaats was Spalt, een stadje enkele uren gaans verwijderd van Neurenberg. De naam Spalatinus herinnert aan Spalt. Zijn geboortedatum is 17 januari 1484. Nu eerst iets over het uiterlijke en de persoon van Spaladnus.

Hij was klein van stuk. Ooggetuigen melden dat. Van aard was hij rustig. Toch leed hij meer dan eens aan buien van depressiviteit. Hij was dus een gevoelig mens. Zijn stem was helder, maar droeg niet ver. In een wat grote kerk kon men hem als hij preekte maar moeilijk verstaan. Hij was zwak van gestel, vroeg oud. Toch ook taai. Al in 1537 noemde men hem een oude man. Toch heeft hij ook toen en daarna nog veel werk verzet. De laatste jaren van zijn leven - we meldden het al - leed hij onder aanvallen van niersteen. Tenslotte, hij deelde met Luther de zin voor humor, maar trad niet zo vaak naar buiten. In zijn jonge jaren studeerde hij onder andere te Erfurt rechten. Dat kwam hem later, toen hij in dienst van de keurvorst stond, goed van pas. Zonder het te zoeken of te willen raakte hij betrokken bij de grote politiek van die dagen, vooral in verband met de Luther-zaak. Toch hadden niet de rechten maar meer de klassieke studiën en de geschiedenis zijn liefde. Hij heeft zich in opdracht van de keurvorst verdiept in de Saksische geschiedenis, en een driedelig werk daarover voltooid.

Aanvankelijk stond Spalatinus gereserveerd tegenover Luther, maar in de jaren kort voor Worms (1521) geraakte hij steeds meer in de ban van Luther en diens theologie. Hij was een schakel tussen Frederik (de Wijze) in wiens dienst hij stond, en Luther. Steeds meer wist hij de keurvorst te winnen voor een welwillende houding ten aanzien van Luther. Op de achtergrond heeft hij onnoemelijk veel gedaan voor Luther en de Reformatie. Talloze malen heeft Luther hem geraadpleegd, vooral in de kritieke jaren van zijn eerste optreden.

Het heeft Spalatinus innerlijke strijd gekost Luther te aanvaarden. Aanvankelijk stond hij meer aan de kant van Erasmus. Hij voelde zich thuis in de kring der humanisten. Maar Luthers theologie en prediking kregen steeds meer vat op hem. Zelfs zijn sterfbed heeft, zoals wij hoorden, daarvan getuigd. Spalatinus was een groot liefhebber van boeken. Hij bestelde ze van her en der, het ze zelfs uit Italië komen. Hij was beheerder van de bibliotheek van de universiteit te Wittenberg. Men vond in die bibhotheek veel 'klassieken': boeken van oude Grieken en Romeinen. Pas door Luther is Spaladnus een theoloog geworden. In ca. 1508 begon hij voor het eerst de Bijbel te bestuderen. Er kwam een wending in zijn leven. Er bleven meer dan 400 brieven van Luther aan Spalatinus bewaard. Zelfs in Rome ging men beseffen wat de steeds groeiend relatie tussen Luther en de raadgever van de keurvorst voor de situatie in Saksen betekende.

Spalatinus had grote invloed op de keurvorst. Frederik ging heel voorzichtig te werk. Maar dat Luther, onder zijn bescherming, in Saksen heeft kunnen blijven en daar zijn werk heeft kunnen doen is naar de mens gesproken aan Spalatinus te danken geweest. In 1518 en volgende jaren geraakte Spalatinus ook zelf steeds meer bij de Reformatie betrokken. Hij volgde Luther van stap tot stap. Aanvankehjk aarzelend, maar op den duur zeer beslist. Toen hij voor het eerst Luthers Sermoen over de ban onder ogen kreeg schrok hij. 'Dat loopt uit op een breuk met het pausdom', zei hij. Toch volgde hij Luther, ook nu! Zo ging het steeds. Luther deed krasse uitspraken; de voorzichtige Spalatinus aarzelde dan, maar volgde. Ook toen Luther in 1519 rechtuit verklaarde: Rome verwoest de kerk; dat ondier moet verdwijnen. Volgens Irmgard Hoss (Georg Spalatin, Weimar 1989) zou Spalatinus pas in 1523 de kern van Luthers theologie, het sola fide, recht begrepen hebben. Dat is te betwijfelen, maar al is het waar, Spalatinus heeft al veel eerder Luther gevolgd op het pad van de kritiek op Rome en haar dogma's en praktijken. op de Rijksdag te Worms, april 1521, was ook Spalatinus aanwezig. Hij ijverde voor Luthers vrijgeleide. Hij logeerde in het Gasthof zum Schwan. Hier genoot hij direct contact met Frederik, want die logeerde hier ook. Na Luthers rede op de Rijksdag 17 april, zei Frederik tegen hem: 'De pater heeft heel goed gesproken'. Hij was er diep van onder de indruk.

Sinds 1522 was Spalatinus Frederiks hofprediker. De keurvorst stelde sindsdien het Hof open voor de Reformatie. Een invoering en de bediening van het Heilig Avondmaal onder twee gedaanten werd nu een feit. Eerst nam Frederik alleen het brood, later ook de wijn.

Herfst 1524 geraakte Spalatinus uitgeput en depressief. Hij kreeg als hofprediker van het hofpersoneel nogal wat kritiek op zijn preken te horen Zijn stem was te zwak en de preken waren te wijdlopig. Spalatinus dacht er nu over zijn ambt neer te leggen. Bovendien verlangde hij naar een gezin en huiselijk leven, wat hij miste. Van Amsdorf wees hem op enkele weggelopen nonnen uit het klooster Nimchen. Hij zei: Wil je niet een oudere non, maar een jongere, kies dan de mooiste. November 1525 kreeg Spalatinus een bepaald meisje op het oog. Maar vóór hij trouwde heeft hij eerst zijn meester, de keurvorst, die ziek was tot het einde van zijn leven bijgestaan. Frederik vertoefde de laatste maanden van zijn leven op het jachtslot Lochau. Vanwege jicht zat hij in een rolstoel. Spalatinus heeft hem getroost met de vertroostingen van het Evangelie.

Toen Luther 13 juni 1525 in het huwelijk trad met Catharina van Bora kon Spalatinus tot zijn leedwezen niet aanwezig zijn; de boerenoorlog verhinderde hem. Een paar maanden later, 19 november 1525, trad Spalatinus zelf in het huwelijk. Nu kon Luther op zijn beurt, om dezelfde reden, niet aanwezig zijn. Hij wilde graag, maar het gevaar was te groot, de tranen van Catharina weerhielden hem.

Ook Spalatinus trouwde een Caharina. Zij was de enige, nog jonge, dochter van een burger van Altenburg. Haar volledige naam was Catharina Streubel. Het huwelijk bleef aanvankelijk kinderloos. Maar 16 januari 1532 kwam er een dochter, Hanna, en anderhalf jaar later nog een, Catharine geheten. In ieder geval had Spalatinus nu een thuis en een gezinsleven; dat wil zeggen, in betrekkelijke zin. Er was veel werk. Hij was nu predikant van Altenburg. Toen hij daar kwam, trof hij er nog vele oude roomse instellingen en gebruiken aan. De Reformatie moest toen van plaats tot plaats nog ter hand genomen worden. In heel Saksen en ook in Altenburg. Op de schouders van de keurvorsten, eerst die van hertog Johan, broer en opvolger van Frederik en na diens die dood die van zijn zoon en opvolger Johan Frederik, lag een zware last. Zij hadden voor hun werk mannen van het formaat van Spalatinus. Meermalen was hij maanden van huis om het keurvorstelijk gebied te visiteren en te regelen. Hij snakte dan meer dan eens naar huis. Op een keer kon hij 5 december, toen al een dag waarop men de kinderen met presentjes blij maakte, niet thuis zijn. Maar een vriend van hem, dr. Augustin Schurff, ging met zijn reiswagen de kant van Altenburg op. Spalatinus gaf hem een zak met appels mee voor vrouw en kinderen, een bewijs dat hij hen niet vergeten was.

In 1540 kwamen voor Spalatinus de stille jaren. Hij kon niet meer, vanwege zijn wankele gezondheid. Er waren ook huiselijke moeilijkheden. Zijn vrouw had dezelfde kwaal als hijzelf: niersteen. Zijn sterven hebben we al verhaald. Hij ging heen in geloofszekerheid van de vergeving van zijn zonden, na een troostbrief van Luther te hebben ontvangen. Luther was zijn leermeester en pastor. Christus was zijn troost. Spalatinus is zeker niet de meest bekende hervormer. Maar onschatbaar is de waarde van het werk dat door hem verzet is. Wie aan Luther denkt, mag Spalatinus niet vergeten.

De auteur is Hervormd emeritus-predikant en kerkhistoricus, woonachtig te Benthuizen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen