Strijd Paus Franciscus voor hervorming roept veel verzet op

Het vijfde jaar van de paus is een bewogen en chaotisch jaar geweest, zo lezen we in de bundel van Borgman, Torfs, De Volder en Van Geest. Het seksueel misbruik blijkt een achilleshiel van zijn pontificaat. Tegenover de linkerflank, die het celibaat al te graag als oorzaak van misbruik wil zien, en de rechterflank, die de seksuele revolutie en homoseksualiteit onder geestelijken als oorzaken aanwijst, zoekt de paus de oorzaak van het misbruik en de toedekking ervan in het zogenoemde klerikalisme.

Volgens Munsterman heeft de paus op het gebied van synodaliteit (de inspraak van synodale overle-gorganen, vdZ.) echt nieuwe stappen gezet door de leek meer verantwoordelijkheid te geven maar het is nog iets anders om deze inspraak ook structureel te organiseren. Er zit structureel iets fout in de kerkelijke structuren, aldus Munsterman.

Curiehervormingen zijn van alle tijden, stelt Paul van Geest. De paus is volgens hem van mening dat de hervorming van de curie zich niet voltrekt door de verandering van personen, maar door verandering in personen. Zonder voortdurende bekering en uitzuivering zal hervorming tevergeefs zijn. Volgens Munsterman is de paus in vergelijking met zijn voorgangers wel de actiefste pontifex als het gaat om hervorming van de curie.

Paus Franciscus komt naar voren als een biddend mens, die zwijgt als hij zich moet verdedigen, zo lezen we. Voor Franciscus zijn spanning en onenigheid vruchtbaar. Hij houdt van tegengestelde meningen. Ten aanzien van de wijding van vrouwen heeft hij een commissie benoemd waarin voor- en tegenstanders zitten. Met paus Franciscus is de Rooms-Katholieke Kerk in zekere zin pas écht een kerk van het Tweede Vaticaans Concilie geworden. Rik Torfs concludeert echter dat (voor hem) structurele hervormingen nog steeds behoorlijk vast zitten, zoals ten aanzien van de wijding van de vrouw, opheffing van het verplichte celibaat en de acceptatie van homoseksuele priesterkandidaten.

Jongeren

In zijn Postsynodale apostolische exhortatie (I Christus vivit) gericht aan jongeren en “heel het volk van God”, onderstreept de paus de waardevolle inbreng van jongeren. Jongeren kenmerken zich door grootse dingen te dromen, weidse horizonten te zoeken en het beste van zichzelf te willen geven om iets beters op te bouwen. De paus bidt God dat Hij de kerk bevrijdt van hen die haar oud willen laten worden, “haar willen fixeren op het verleden, afremmen, onbeweeglijk maken.” Maar ook wil hij bevrijden van een andere verleiding: namelijk om jong te willen zijn door toe te geven aan alles wat de wereld biedt. Me dunkt een wijze raadgeving waar alle kerken hun winst mee kunnen doen.

Een kerk in het defensief, die niet meer luistert en nederig is en zich niet ter discussie laat stellen, verandert haar jeugd en ontaardt in een museum. De jeugd is nodig om de kerk een nieuwe fijngevoeligheid te geven voor nog ongekende vragen. De jongeren van vandaag zijn volgens de paus de eersten die de synthese tussen een werkelijke en virtuele (digitale) wereld tot stand brengen. “De jeugd is een gezegende tijd voor de jongere en een zegening voor de Kerk en de wereld.” Zij moeten zich niet storten in onverantwoorde losbandigheid maar broederschap beoefenen in het volgen van Jezus.

De paus zegt mooie dingen over roeping van jongeren die zich willen engageren in het leven, missionair zijn, tegenover een valse cultus van de jeugd, het lichamelijke. Het seksuele staat onder de norm van liefde en huwelijk. De paus waarschuwt voor het reduceren van het evangelie los van de jongerencultuur. “Samen met het onkruid dat wij afwijzen, ontwortelen of verstikken zij zo duizenden kiemen die on danks hun beperkingen proberen te groeien. Maar jongeren hebben ook behoefte aan begeleid te worden, niet als passieve volgelingen, maar als actieve deelnemers aan de reis. God geeft hen veel gaven en charisma’s die voor de ander zijn.”

Hervorming

Maar koerst Franciscus werkelijk in de richting van hervorming? Marco Marzano spreekt van de “mythe Franciscus”. Hij ziet wel enige resultaten, maar het totale beeld laat toch een “onbewegelijke kerk” zien. In de vijf jaar van zijn pontificaat heeft Franciscus volgens Marzano zelfs geen enkele hervorming doorgezet, afgezien van een voorzichtige toelating van hertrouwde gelovigen tot de eucharistie. Er is sprake van een legende van een goede, menselijke en glimlachende paus. Oorzaak: het is nagenoeg onmogelijk om de grote bureaucratie van binnen uit te hervormen. Hervorming lukt niet zonder de structuren van de kerk te veranderen. De veranderingen hebben tot nu toe een zuiver technisch karakter gehad, maar wezenlijk is er niets gebeurd. Het apparaat van het Vaticaan blijft gewoon intact.

De schrijver valt vooral over het patriarchale standpunt van de kerk en de afwijzing van de gendertheorie ten gunste van het onderscheid tussen man en vrouw als een natuurlijk en door God gegeven onderscheid. Niks geen hervorming van het celibaat. Franciscus’ grootste hervorming is dat hij de meningen binnen de kerk in hun verscheidenheid met elkaar heeft verzoend, maar wel binnen de “mannelijk-klerikale” machtsstructuur.

Paus Franciscus blijft een eenzame kerkleider, zo zet Marco Politi in zijn boek Das Franziskus-Komplott uiteen. Hij is omsingeld door mensen die hem of te links of te behoudend vinden. De kritiek komt van alle kanten, ook uit de curie. Van achter de schermen bereidt de oppositie zich al voor om een tweede Franciscus te verhinderen.

De paus keert zich tegen de zonden binnen en buiten de kerk, klerikalisme en uitbuiting. Hij moet niets hebben van corruptie en carrièrisme. Franciscus is echter een eenzame strijder. “Hij kent de eenzaamheid van een leider, die niet voldoende steun kent van degenen die zijn hervormingskoers oprecht begroeten, maar geen vinger daarvoor uitsteken. Hij voelt zich geïsoleerd tegenover de massa van prelaten, die tegenover hem alleen lippendienst bewijzen. Maar men moet, zoals hij eens gezegd heeft, ook tegen de wind in kunnen zeilen.”

Zijn kerk is een open kerk, zijn Godsbeeld is dat van een universele en barmhartige God. Jezus zegt niet: verovert en bezet, maar: maak discipelen. De kerk groeit volgens Franciscus niet door proselitisme, maar door aantrekkingskracht, door getuigenis.

Het conservatieve front wordt volgens Politi steeds sterker. Daarin spiegelt zich de angst van hen die een protestantisering van de Rooms-Katholieke Kerk vrezen. In de tweede helft van zijn pontificaat schijnt het volgens Politi volledig normaal te zijn de paus officieel van ketterij te beschuldigen en “geen haan kraait er naar.” Bisschoppen en kardinalen verschijnen zelden op het toneel om de paus te verdedigen. Tussen hervormers en bewaarders van de traditie bevindt zich een grote massa van ambtsdragers die aan hun routine hangen en zich tegen elke nieuwigheid verzetten. De curie is een gespleten en zwijgzame curie. Niemand wil openlijk spreken of kritiseert de paus achter zijn rug. Dat maakt het voor de paus moeilijk om een wereldkerk van 1,3 miljard gelovigen met een verdeeld team te leiden. De een kan wel wennen aan de getrouwde priester, de andere niet aan een gewijde vrouw.

De paus gaat echter door met zijn hervormingen. Hij heeft de structuren van de curie vereenvoudigd, afdelingen teruggebracht met minder kardinalen als leiders, een nieuwe afdeling (dicasterie: onderdeel van de curie) voor communicatie ingesteld. Hij zoekt een conciliaire kerk waarin de bisschoppen met de paus samenwerken.

Franciscus is een zielzorger en een missionair, zeggen de leden van de curie die het dichtst bij hem staan. Hij staat om vijf uur op (hoewel hij 83 is) en gaat een uur naar de kapel om te bidden. Hij heeft geen televisie. Een goede priester, zo gelooft Franciscus, laat zich door zijn kudde “verteren”. Bergoglio doet dat door zijn pauselijk ambt. Volgens Politi zal de deklerikalisering van de kerk niet door Franciscus voltooid worden, maar zijn gestrooide zaad zal door een volgende paus geoogst worden. De onaantastbaarheid van het pausdom is onder Benedictus XVI aan het wankelen geraakt en onder Franciscus blootgesteld aan heftige schokken. “Franciscus is geen hiërarch, maar een feilbare discipel van Jezus Christus.”

Klok niet terugdraaien

Volgens de Belgische katholiek Jürgen Mettepenningen is het vrijwel onmogelijk om de klok terug te draaien in de kerk, zo stelt hij in zijn boek over de paus. “Franciscus heeft zijn stempel op de kerk gedrukt.” Franciscus presenteert zich eerder als bisschop van Rome dan als paus, zonder dat hij daarmee afbreuk doet aan de universele draagwijdte van zijn positie. Hij is iemand van de dialoog, zwaait niet met antwoorden, maar laat de vragen toe en gaat erover in gesprek. Zijn advies: bespreek de problemen onderling en verwacht niet alles van Rome. Terwijl zijn twee voorgangers de klemtoon legden op juist geloven en ethische regels, ligt het accent bij Franciscus op liefdevol geloven.

Franciscus blijft in dit alles een orthodoxe paus. Ten aanzien van vrouw in het ambt en homoseksualiteit blijft hij de traditie trouw. Hij stelt nuchter dat een samenlevingsvorm van twee mensen van hetzelfde geslacht “niet zo maar vergeleken” kan worden met een huwelijk. Hij wijzigt volgens Mettepenningen ook maar niet een jota aan de leer van de kerk, maar bepleit een cultuuromslag, een cultuur van dialoog en ontmoeting. Hij legt meer de nadruk op berouw en vergeving, dan op rechtvaardigheid. De kerk brengt de hoopvolle boodschap dat God er steeds voor mensen is. Hij staat een christelijk humanisme voor, dat vooral praktisch is: goed doen voor elkaar, elkaars menszijn en welbevinden versterken. Het centrum van de kerk ligt buiten de kerk, in de relatie met God, die gestalte krijgt in dienst aan de wereld en de naaste.

Gewonde schaapherder

Paus Franciscus blijft een “gewonde schaapherder”, zo typeert Austin Ivereigh de paus. Hij laat zien hoe de paus zich tussen wal en schip bevindt. Ter linkerzijde wordt hij beschuldigd dat hij niet in staat is om de leer van de kerk te veranderen, terwijl de traditionalisten hem hiervan juist beschuldigen. Handhaven van de oude klerikalistische positie kan volgens Ivereigh niet meer: de kerk als verlengstuk van macht en formalistisch bolwerk van regels gaat wezenlijk ten koste van andere spirituele dimensies als gebed, boete en zelfbeschuldiging. Franciscus’ inzet lijkt volgens Ivereigh op die van Augustinus: de kracht van verandering en bekering ligt niet in de uitwendige regels en wetten, maar in onverdiende genade. Niet voor niets fulmineert de paus zowel tegen de hypocrieten, mensen die zich afsluiten voor de waarheid, als tegen de rigide mensen die zichzelf als volmaakt presenteren maar die de Geest van God missen.

Christoph Lamb spreekt van de paus als een “outsider”, omdat hij de eerste paus was die nog nooit in Rome had gewoond en gewerkt. De paus krijgt enorme oppositie, zowel van conservatief rechts als seculier links. De ene groep vindt Franciscus te weinig ‘paus’ en te veel politiek gericht, de tweede groep valt erover dat hij nog steeds geen vrouwen wil wijden.

De schrijver laat zien hoe de paus afstand neemt van institutionele macht en leerstellige zuiverheid. De ooit zo machtige Congregatie voor de geloofsleer heeft zijn primaire positie verloren en is nu gewijd aan evangelisatie. De paus heeft de invloed van de curie teruggebracht ten gunste van de missionaire taak van de kerk in deze wereld. Franciscus is kritisch naar de mensen die wel strikt leven volgens de kerkelijke regels, maar die het Evangelie niet in hun leven uitdragen. Hij moet niets hebben van klerikalisme, waar priesters een verheven status en wereldlijke privileges hebben. Dit schept een situatie van misbruik van macht.

Geen wonder dat de meest scherpe aanval op Franciscus vanuit het kerkelijke establishment kwam. Hij wordt door een conservatieve minderheid beschuldigd van ketterij en verwarring. Hoewel het hen niet lukt om de paus te betrappen op leerstellige onzuiverheden of antikatholieke opvattingen, zijn zij woedend over de mogelijkheid dat gescheiden en hertrouwde katholieken toegelaten kunnen worden tot de sacramenten.

Volgens Lamb is Franciscus “wijs onder de wolven”: hij zwijgt op alle kritiek, hij toont respect voor de traditie maar volgt vasthoudend de pastorale lijn door de nadruk te leggen op het persoonlijke geweten, een nauwgezet leven volgens het Evangelie en de overtuiging dat er geen waarheden zijn in ijzer en beton maar ontwikkeld in de loop van de traditie. De realiteit is altijd groter dan ideeën, zegt de paus vaak.

De paus maakt vooral ernst met de blik van de kerk naar de wereld, de armen en gemarginaliseerden, de synodale inbreng van plaatselijke kerken en bisschoppen. Dat is het einde van het Romeins centralisme en een opening naar de wereldkerk in haar regionale vergaderingen, zoals recent bleek uit de Amazone synode uit Latijns-Amerika. De nieuwe stijl van Franciscus is niet een Rome dat het pad voorwaarts dicteert, maar luistert en zo hulp en richting geeft. Voor Franciscus staat het celibaat en acceptatie van vrouwelijke priesters niet ter discussie, maar in plaats van het antwoord vanuit Rome voor te schrijven, is het aan de bisschoppen om in hun diocees daarin een afweging te maken. Een goede paus weet wat er in zijn kudde leeft en kan niets opleggen. Volgens Lamb is het onwaarschijnlijk dat de klok van een minder centralistische kerk teruggedraaid wordt bij Rome. Elke paus bouwt voort op zijn voorgangers. Dat betekent dat de de-Europeanisering voortgezet wordt.

De kerk groeit door “liefdevolle aantrekkingskracht” en “getuigenis”, is de overtuiging van de paus, zo lezen we in de gesprekken die Gianni Valente met hem had. “In het algemeen wordt men meestal geraakt door de ontmoeting met mensen die door hun daden en woorden het geloof in Christus duidelijk maken.” Al doet de paus soms vergaande inclusieve uitspraken over het heil, is zijn loflied op Maria voor een protestant een brug te ver en is de aanbieding van de doop aan allen die hierom vragen veel te onkritisch, hij doet ten minste een poging om passende woorden te vinden om de geseculariseerde wereld vertrouwd te maken met de kern van het christelijk geloof, zo merkt Tom Zwaenepoel terecht op in zijn inleiding op een citatenboek van de paus. Franciscus pleit voor een nieuwe wereld die vooral menselijker en christelijker is en terugkeert naar essentiële levenswaarden.

Wel of niet hervorming van Rome? Een eeuwenoud Vaticaans bestuursapparaat veranderen lukt zelfs een paus niet in zijn eentje. Met een leider die ‘minder’ paus en ‘meer’ bisschop (van Rome) is kunnen we alleen maar blij zijn. Dat hij ook maar niet tornt aan een jota van de leer van Rome, zullen protestanten, vrijzinnig én orthodox, betreuren. Maar dat neemt niet weg dat we zijn inzet om de Romeinse curie aan te pakken op zijn merites moeten beoordelen. Al klinkt dat ook al weer verdienstelijk in protestantse oren.

Mede naar aanleiding van:

- Erik Borgman e.a., Paus Franciscus. Een bewogen en chaotisch jaar; uitg. Adveniat, Baarn, 2019, 183 blz.; € 19,95.

- Postsynodale apostolische exhortatie (I Christus vivit) van de heilige vader Franciscus aan de jongeren en aan heel het volk van God; Kerkelijke documentatie 2019/nummer 1.

- Marco Marzano, Die unbewegliche Kirche. Franziskus und die verhinderte Revolution; Verlag Herder, Freiburg, 2019; 239 blz.; € 22.

- Marco Politi, Das Franziskus-Komplott. Der einsame Papst und sein Kampf um die Kirche; Verlag Herder, Freiburg, 2019; 297 blz.; € 24.

- Jürgen Mettepenningen, Franciscus. Zien, oordelen en handelen in een wereld die op hol slaat; uitg. Polis, Kalmhout (België), 2019; 206 blz.; € 20.

- Christoph Lamb, The Outsider. Pope Francis and His Battle to Reform the Church; Orbis Books Maryknoll, New York 2020; 188 blz.; $ 24.

- Austin Ivereigh, Wounded Shepherd. Pope Francis and his Struggle to convert the Catholic Church; Henry Holt and Company; New York, 2019; 416 blz.; € 19,50.

- Paus Franciscus, De nacht is het donkerste even voor de dag begint; bloemlezing citaten door Tom Zwaenepoel; uitg. Lanno, Rotterdam, 2020; 108 blz.; € 12,50.

- Paus Franciscus, Zonder Jezus beginnen we niets; in gesprek met Gianni Valente over missionair leven vandaag; uitg. Berne Media, Heeswijk, 2020; 75 blz.; € 11,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen