Vrede van Munster 'schiep' Nederland

In ons land en in Westfalen - met name in Munster en Osnabrück - wordt op vele manieren de Vrede van Munster (in januari 1648 gesloten, in mei 1648 door eedzwering bevestigd, op 5 juni 1648 in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden plechtig afgekondigd) na 350 jaren herdacht. Dat gebeurde in Nederland vooral met tal van tentoonstellingen, terwijl er in Westfalen ook nog andere bijzondere activiteiten zijn in het kader van de vrede. Zo werd in Duitsland ook een Hanzedag en de Duitse Kirchentag aan dat thema gewijd, terwijl boodschappers te paard de tochten van de vredebodes uit 1648 nabootsten. Concerten, symposia, bijeenkomsten in het 'plat-Duits', moderne dansen, stadsrondleidingen in de vredesplaatsen Osnabrück en Munster en nog zeer veel andere zaken moeten de vrede dit jaar luister bijzetten. Het is te veel om op te noemen.

Van over de grens wijs ik nog op de 26e tentoonstelling van de Raad van Europa. Die wordt vanaf 10 oktober a.s. tot 17 januari 1999 gehouden in het Westfälisches Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte aan de Domplatz in Munster. Het thema daarvan is 1648-1998. Oorlog en vrede in Europa. Daar worden zoveel Europeanen verwacht, dat de kaartverkoop al sinds april jl. volop aan de gang is...

Vredesboeken

Zoveel storm liep het niet bij de zes officiële Nederlandse exposities die de Munsterse vredesverdragen vergezellen. Naast die zes zijn er ook nog wat kleinere over beperkte thema's van 'Munster'. Deze tentoonstellingen lopen binnenkort af of zijn op het moment dat u dit leest inmiddels beëindigd. Dat betekent overigens niet dat u als kijker (en lezer) van alle informatie verstoken moet blijven, want er verscheen ook een aantal indrukwekkende publicaties.

Met name twee door uitgever Waanders te Zwolle uitgebrachte grote en rijk in kleur verluchte standaardwerken bieden een catalogus en een hoeveelheid afzonderlijke artikelen over facetten van de vrede. Daarnaast zijn er kleinere geschriften die beknopt de vredesherdenking behandelen. En uiteraard noemen wij met ere het jubileumboek van onze, thans 75-jarige, Vereniging Protestants Nederland. Dat kloeke boek zal DV op Hervormingsdag 1998 worden gepresenteerd en ook dat werk is gewijd aan diverse thema's en gevolgen van de Vrede van Munster. Want dat die vrede en dat jaar 1648 voor ons van groot belang was staat wel vast. Het is de bekroning van de onafhankelijkheid van onze Noord-Nederlandse Republiek.

Staatsvorming

De eerste aanzet daartoe was al de Unie van Utrecht in 1579. Ook de verdragspunten van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) bevatten de aanzetten tot de geboorte van de Noord-Nederlandse natie der zeven verenigde provincies, maar de afsluiting daarvan was toch de eed van acht Nederlandse gezanten en hun Spaanse tegenvoeters op 15 mei 1648 in de grote zaal van het stadhuis van Munster, de huidige Vredeszaal aan de Prinzipalmarkt. Die zaal is na de oorlog (van 1940-1945, bedoel ik...) keurig in de oorspronkelijke staat hersteld.

Hoe het daar 350 jaar geleden uitzag en toeging weten we vrij nauwkeurig door de schilder Gerard Ter Borch die ter plekke aanwezig was en de eedzwering der afgezanten op een olieverf op koper vastlegde. Prenten van Jonas Suyderhoef naar dit schilderij deden al snel de ronde in Europa alsof het ANP-persfoto's waren. Dit schilderij is nu in het Mauritshuis en later in Munster te bezichtigen. Het is Brits bezit

Ik geef nu een overzicht der zes voornaamste Munster- exposities die al gehouden zijn of nog voortduren. Men informere zelf ter plekke.

Oorlog in Kunst

In stedelijk museum Het Prinsenhof in Delft , waar in 1948 bij de derde eeuwfeestviering van de vrede ook de grote nationale tentoonstelling was ingericht, kon men terecht voor Beelden van een strijd. Oorlog en kunst vóór de Vrede van Munster, 1621-1648. Een prachtig groot boek vergezelt deze expositie. We zien in Het Prinsenhof hoe de strijd hervat werd na het Bestand en hoe vooral de 'Stedendwinger' stadhouder Frederik Hendrik de ene na de andere stad belegerde en innam. Schilderijen, munten, penningen, prenten en veel landkaarten en stadsgezichten tonen de krijgstochten, maar ook het schandelijk gedrag der plunderende en brandstichtende soldaten. De afbeeldingen zijn niet alle even waarheidsgetrouw; ze dienden begrijpelijk ook propagandistische of nationalistische doelen, vooral toen de stadhouder voor de jonge Republiek vele successen boekte. Aparte thema's op de Delftse expositie waren o.a: ruitergevechten, overvalscènes, plundertochten en de zogeheten 'cortegaarden': wachtlokalen met soldaten (en hen ten dienste staande jongedames). Voor de militaire strategie en tactiek moeten we echter niet hier zijn.

Wèl elders in Delft, want in het legermuseum aan de Korte Geer zien we Van Maurits naar Munster. Tactiek en triomf van het Staatse leger. Liefst tot 3 januari volgend jaar is deze expositie te zien. Hoe kón het gebeuren dat zo'n zooitje ongeregeld, want het Staatse leger was een samenraapsel van Nederlanders en buitenlandse huurlingen, zo succesvol was tegen het góed getrainde en machtige Spaanse leger? Zo'n bekende Slag bij Nieuwpoort anno 1600, de veroveringen van Maurits en 'mooi Heintje': hoe konden ze gelukken, terwijl de Spanjaarden onder de koningen Filips II (juist dit jaar vier eeuwen geleden overleden), Filips III en de ondertekenaar van 'Munster' Filips IV toch zoveel betere krijgspapieren hadden?

Gods grote daden

Het Legermuseum zoekt de oplossing niet in de kracht Gods, niet in 'Gods adem heeft ze verstrooid' of in de wonderen des Allerhoogsten. Men zoekt een verklaring voor het succes in de verrassende nieuwe, maar aloude, tactiek van Maurits en de zijnen. De bevelvoerende prins haalde namelijk de oude, praktisch vergeten, strijdwijzen der Grieken en Romeinen weer van stal, zij het licht aangepast.

Dat hield in: speciale opstelUng der gevechtsformaties en bewegingen op het slagveld en bijzondere commando's, waarop de Spanjaarden niet direct een antwoord hadden. Samen met zijn neef prins Willem Lodewijk speelde Maurits met loden soldaatjes de gevechtsformaties en - handelingen vóór. Een harnas van Maurits, wapens, uitrustingen, instructieboeken, piekeniers en zo meer staan in het legermuseum opgesteld. Er is een audiovisuele presentatie en een aparte catalogus. Van Delft begaven wij ons spoorslags naar Utrecht, naar de Domkerk, naar de expositie Tegen de vrede! Utrecht en de vredesonderhandelingen in Munster. Dat is een uitstalling van het Centraal Museum, maar dat is wegens grondige verbouwingen gesloten, zodat men uitweek naar de Domkerk. Min of meer centraal staat daarbij de figuur van de nogal eigenwijze Utrechtse afgevaardigde naar de vredesbesprekingen, Godard van Reede van Nederhorst, die leefde van 1588 tot 1648. Kort na de afkondiging van de vrede overleed Van Reede. De Domkerk was toen het middelpunt van zijn grootse uitvaart. De landedelman en gezant van het gewest Utrecht weigerde als eenling aanvankelijk de vrede te ondertekenen. Op het officiële document is goed te zien hoe later zijn zegel en handtekening tussen de andere is ingevoegd.

Geloof en tolerantie

Volgens hem was de Vrede met Spanje nadelig voor zijn provincie en hij volhardde in deze koppige houding ondanks de Staten Generaal en zelfs nadat stadhouder Frederik Hendrik, die de vrede niet meer beleefde omdat hij in 1647 overleed, zijn verzet tegen een verdrag met Spanje had opgegeven. In Utrecht wordt ook getoond, hoezeer de persoon van de onderhandelaar, omkoping en andere kwesties zo'n vredesproces bemoeilijken en bepalen. De familie( clan) Van Reede had in de Utrechtse poHtiek grote invloed. Portretten en schilderijen (waaronder het beleg van het toenmalige kasteel Vredenburg, waarvan de resten nu nog te zien zijn bij het Muziekcentrum van die naam), documenten e.d. waren nu in de Domkerk te zien.

Minder lokaal en meer van nationale draagwijdte is een andere expositie in Utrecht. In Museum Catharijneconvent kon men de expositie Geloven in verdraagzaamheid? zien. Rehgieuze tolerantie was in Europa in de 16e en 17e eeuw niet vanzelfsprekend. Toen de Franse koning Hendrik IV (van Navarra) op 30 april 1598, nu vier eeuwen geleden, het Edict van Nantes tekende deed hij toch iets uitzonderlijks. Die voorheen hugenootse koning, die Parijs toch wel een mis waard vond, durfde het met alle restricties toch maar aan om binnen één rijk meer religies te dulden, ook al zouden ze niet geheel gelijkwaardig worden geacht. Ook in de protestantse landen, zoals de Duitse lutherse, gold vanouds: 'wiens rijk, diens godsdienst'. Hoe zat dat na de Vrede van Munster in de gereformeerde Republiek? Genoten toen andersgelovigen volle rechten? Welnu, rooms-katholieken, lutheranen, doopsgezinden, remonstranten en joden konden erover meepraten. Van volledige gelijkberechtiging was geen sprake zoals bijvoorbeeld de r-k schuilkerken aantonen. Anderzijds: de Republiek wenste, dat niemand om zijn geweten mocht worden vervolgd. En al waren er beperkende bepahngen voor niet-calvinisten, de praktijk was wellicht menigmaal minder strak dan de 'leer'. (In het jubileumboek van onze vereniging zal nader op dit onderwerp worden ingegaan).

Vrede in munt en prent

Utrecht speelt overigens in dit herdenkingsjaar van 'Munster' nog een rol. In januari sloeg de Prins van Oranje hier in de Nederlandse Munt (voorheen 's Rijks Munt) de herdenkingsmunt van 50 gulden met randschrift van een gedenkpenning uit 1648. In de Munt waren ook twee kleine exposities te zien over de Vrede: Munten en penningen rond de vrede in 1648 en Ontwerpen voor de gedenkmunt van 1998. Ook wat prenten die de vrede uitbeelden werden hier uitgestald. Wij haasten ons van de Domstad naar de Maasstad. In Rotterdam was in de Atlas van Stolk, onderdeel van historisch museum Het Schielandshuis, de tentoonstelling De Vrede Verbeeld. Zeventiende-eeuwse vredes in de prentkunst ingericht. Die etsen en gravures waren bijeengebracht door verzamelaar A. van Stolk, die in de vorige eeuw een collectie van duizenden historieprenten en andere bladen grafiek bijeengebracht. Tal van musea en auteurs van catalogi deden dit jaar al een beroep op deze zogeheten Atlas van Stolk, maar ondanks de uitleningen had men nog voldoende materiaal in voorraad om deze rijke expositie in te richten. Die beperkt zich niet tot de Vrede van Munster, maar belicht ook andere in deze Gouden Eeuw. Want al heette de Munsterse vrede in diverse teksten 'eeuwig'; al snel barstte het oorlogsgeweld weer los voor de Republiek, bijvoorbeeld ter zee door de diverse Engelse Zeeoorlogen. Zo vonden we in het Schielandshuis ook gegevens over de Vrede van Breda (1667), Nijmegen (1678) en Rijswijk (1697), waarbij de medestanders van 'Munster- 1648' nu tegenstanders bleken te zijn geworden. Zo betrouwbaar zijn 'eeuwige vredesverdragen' nu...

Opmerkelijk hierbij is het, dat prenten van 1648 een paar vredes later gewoon weer dienst deden, soms licht gewijzigd en met een andere handtekening. Auteursrecht op de etsen en gravures en de Stichting Beeldrecht bestond toen nog niet.

Jesaja's visioen

Feestvieringen anno 1648 en later bestond toen ook al uit o.a. grote vreugdevuren, feestelijke stadsversieringen en enorme vuurwerken boven de Hofvijver. Verder zien we alom verpersoonlijkingen van de Vrede: de godin Irene (Pax, vrede) die de oorlogsgod Mars vertrapt, palm- en olijftakken en soms bijbelse taferelen, zoals het visioen van de profeet Jesaja, waarin oorlogstuig wordt omgesmeed tot landbouwwerktuigen.

Tot slot zetten we koers naar de Dam in Amsterdam. Daar is aan de buitenkant kosteloos een levensgroot 'monument' van de Vrede van Munster te bekijken: het beroemde Koninklijk Paleis op de Dam, dat door de vroedschap van Amsterdam na de vrede van 1648 werd gebouwd als nieuw stadhuis voor deze welvarende koopmansstad. Op 28 oktober 1648 werd de eerste steen gelegd en de inwijdingstekst verwijst naar de vrede en de burgemeesters als vredestichters. Heel het gebouw is één loflied op de vrede en op de magistratuur van de stad. Tot 6 september was het paleis ook van binnen te bekijken. Het oorspronkelijke vredesverdrag, eerder al uitgestald in het Rijksmuseum, is hier dan ook te zien. Ook wordt de vrede als een 'feest van de kunsten' getypeerd: beeldende kunst, letteren, muziek, toneel haakten in op de toen gesloten vrede.

Feestprogramma

Wie niet is staat was om een of meer van deze tentoonstellingen te bezichtigen kan in elk geval beschikken over een ruime boekenkeuze over alles wat er dit jaar aan deze herdenking wordt georganiseerd. En dat is aanzienlijk meer dan in 1948, toen de Vrede van Munster drie eeuwen geleden een feit was, maar de vrede (althans de wapenstilstand van Wageningen) na de Tweede Wereldoorlog pas drie jaar geleden. Toen zag de herdenking er soberder uit: met één algemene expositie in Delft en met een groot gedenkboek van het Algemeen Nederlands Verbond.

Wie nü mee wil vieren kan om te beginnen nog het 'Blauwe boekje' aanvragen, samengesteld door het Nationaal Comité Vrede van Munster. Het geeft summiere beschrijving der exposities en alle andere herdenk-activiteiten. Het verscheen bij het Ministerie van Onderwijs in Zoetermeer (info: tel. 079- 3232311 of 3234064). Iets uitvoeriger en ook heel handig is 'r Is ghenoegh, oorloghsmannen waarin de Leidse historicus prof. S. Groenveld de Vrede van Munster beschrijft als afsluiting van de Tachtigjarige oorlog. In kort bestek geeft hij, ook in illustraties, kaarten en bibhografie, erg veel voor hen die bondig willen worden ingehcht over alles wat er gebeurde in Munster en wat er allemaal aan voorafging sinds die merkwaardige opstand tegen Spanje losbrandde onder Oranjes leiding. Het boekje van 86 blz. bevat veel afbeeldingen, is een uitgave van uitgeverij SDU in Den Haag en het kost slechts fl. 14,95. Het is de weerslag van een serie colleges, die Groenveld in Leiden heeft gegeven.

Expositie-catalogus

De zes voorname exposities zijn samen beschreven in één groot boek: 1648. Vrede van Munster, feit en verbeelding'. Prins Willem-Alexander schreef een Woord vooraf. Tal van auteurs, onder wie genoemde prof. Groenveld, leveren hun bijdragen over de feiten en de neerslag daarvan op prenten, tegels en bekers, schilderijen en zo meer. Het boek van 232 pagina's en bijna 200 foto's, in zwart-wit en deels in kleur, is een mooie en waardevolle uitgave van Waanders Uitgevers te Zwolle. De genaaid gebrocheerde editie is in de musea te koop voor 55 gulden, de luxe winkeleditie kost 75 gulden. Nog dikker en fraaier is de catalogus van de expositie in Het Prinsenhof, Beelden van een strijd, waarin oorlog en kunst vóór de vrede van 1648 worden uitgebeeld. Voor een deel vinden we hier dezelfde auteurs als bij de algemene catalogus, zoals M.P. van Maarseveen en J.W.L. Hilkhuijsen. Deze 'pil' van 384 pagina's bevat ook honderden afbeeldingen der tentoongestelde voorwerpen, waarvan honderd in kleur. Dit gebonden boek kost op de expositie 85 gulden, daarna 115 gulden. Een mooi cadeauboek voor een breed geïnteresseerd publiek.

Dan nog een tip voor een late vakantie: wie in september of oktober in Spanje is en Madrid aandoet, kan daar de vrede van een iets andere, Spaanse, kant bekijken. De Stichting Karei van Antwerpen (Carlos de Amberes), genoemd naar 'onze' Karei V, vader van Filips II, houdt daar de Nederlands-Spaanse expositie met steun van 'onze' ambassade. Het accent is daar niet uitsluitend de Spaanse visie op een en ander; Spanje wordt juist voor het eerst geconfronteerd met de Nederlandse kijk op deze oorlog en vrede. Jammer dat de Spaans-nationale kijk op die 80 jaren oorlog niet in ons land wordt geëtaleerd. Dat zou de discussie over en weer ten goede komen!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen