Ds. P. Los, Boekverkoper op kerkelijk smalspoor

Sinds Houtman in 2006 met emeritaat ging, houdt hij zich bezig met boek- en kerkgeschiedenis, en met name ook wel met „de bijnapredikanten die door hun publicaties tal van sporen hebben nagelaten. Van uiterst rechts tot uiterst links.” Dat resulteert in artikelen en brochures, en hij wil de verhalen ook nog eens gaan bundelen.

Daarmee liet de oudtestamenticus zijn oorspronkelijke vakgebied achter zich. In de jaren 1969 tot 1990 was hij wetenschappelijk medewerker aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, daarna hoogleraar aan de Theologische Universiteit van de Gereformeerde Kerken te Kampen. Al die jaren doceerde hij over het Oude Testament en dat bood hem doorgaans ook de onderwerpen voor de boeken die hij publiceerde.

EMERITAAT

„Bij mijn emeritaat stond ik voor de vraag: hoe nu verder? Ik had nog een Bijbelcommentaar kunnen schrijven, maar voegt dat iets toe aan het vele wat er al is? Ik had dan ook de permanente stroom van literatuur in mijn vakgebied moeten bijhouden. Op een gegeven moment heb je het echter wel gezien. Het aantrekkelijke van mijn huidige onderwerpen is dat niemand anders ermee bezig is.”

Houtman ging schrijven over het verschijnsel kinderkerk in de 19e eeuw en bestudeerde de hervertellingen van Bijbelse verhalen. De schrijvers daarvan waren soms godsdienstonderwijzers. „De meesten van hen zijn in het vergeetboek geraakt. Kerkverbanden op de rechterflank houden hun voorgangers in gedachtenis, maar vooral in de Hervormde Kerk gold dat vaak alleen van hoogleraren en een aantal bekende predikanten. Niemand kent de lagere clerus nog, terwijl die vaak het zware werk deed.”

Prof. Houtman haalt de een na de ander onder het stof vandaan. De geschiedschrijving was hem overigens niet vreemd: eerder was hij redactievoorzitter van het Biografisch Lexicon voor de Geschiedenis van het Nederlands Protestantisme.

BEVREEMDING

De 74-jarige wetenschapper uit het Overijsselse Wijhe publiceert nu in tijdschriften als Boekenpost, De Boekenwereld en Oude Paden. Niet dat hij zich bij al die bladen even goed thuis voelt. „Bij Oude Paden ervaar ik een gevoel van bevreemding. Ik schrijf over bevindelijk gereformeerden, maar kan het niet echt meevoelen. Ik zie ook wel dat de andere auteurs in het blad minder afstandelijk zijn. Hun wereld fascineert me, maar het blijft iets waar ik buiten sta. Bij de verborgen omgang met God kan ik me iets voorstellen, maar niet bij wat krachtdadige bekering wordt genoemd.

Ik heb afwisselend een abonnement op de digitale kranten van het Reformatorisch Dagblad en het Nederlands Dagblad. In het RD vind ik het kerknieuws erg compleet, maar de vroomheid wordt me soms te veel, en dat geldt ook voor de zekerheid van bevindelijk gereformeerden dat ze weten wat Gods wil is.”

LEKENPREDIKER

Dat geldt ook Pieter Los Gzn. (1815- 1888). Hij was een boekhandelaar uit Dordrecht die verhalen schreef, bladen en brochures publiceerde en na zijn bekering ook als lekenprediker van zich liet horen.

„Los was literair begaafd en verstond de kunst van het schrijven, maar als doorsnee-protestant vind ik de teneur van zijn werk beangstigend. Hij was uiterst negatief over de Nederlandse Hervormde Kerk. Hij vond dat de predikanten de mensen misleidden door te verkondigen dat zij door goed te leven de hemel konden bereiken. Daarbij was hij heilig overtuigd van de juistheid van zijn standpunt.”

MEERDERE JOHANNESEN

Houtman kwam bij Los terecht via diens vrouw, Ida Bonten (1813-1869), en voor haar heeft hij meer waardering. Ze schreef onder het pseudoniem Johannes. „Zij voelde zich geestelijk verwant met Johannes, de apostel der liefde. Dat zegt iets over haar. Er waren er echter meer die onder die naam publiceerden. Er worden dan ook boeken aan Ida toegeschreven die onmogelijk van haar kunnen zijn. Spottende rijmelarijen bijvoorbeeld, terwijl ze een zeer serieuze vrouw was.”

Los-Bonten was sociaal betrokken, gericht op verandering van misstanden in de maatschappij. „Feitelijk een vrouw uit het Réveil. Ze maakte onderscheid tussen fatsoenlijke en onfatsoenlijke rijken en armen. Fatsoenlijke rijken waren degenen die anderen in hun welvaart lieten delen. Fatsoenlijke armen waren degenen die door omstandigheden buiten hun schuld arm geworden waren en geholpen moesten worden.”

Haar man kwam tot bekering. „Ik heb wel drie verslagen gevonden waarin Los daarover vertelt. Die wijken wel van elkaar af. Daarin lijkt hij op dr. A. Kuyper, die ook meerdere versies van zijn bekering publiceerde. Los’ bekeringsverhalen hebben gemeen dat hij zijn ommekeer beschrijft als de ‘blikseminslag’ in zijn leven. Zelf denk ik dat het meer een proces was. Daarvoor pleit ook zijn –waarschijnlijk autobiografische– werk ”Dertig jaar uit het leven van een zondaar”.”

RÉVEILCONTACTEN

Los behoorde aanvankelijk tot de Nederlandse Hervormde Kerk. „Hij had jeugdbladen in zijn portefeuille waaraan doorsnee-hervormde predikanten meewerkten. In de jaren 50 was hij betrokken bij de organisatie van bidstonden voor het welzijn van de Joden. Dat past bij de vele contacten die hij toentertijd in Réveilkringen had. Later distantieerde hij zich van die beweging. Bijvoorbeeld in ”De overjas”, een origineel verhaal waarin een jas vertelt over de drager ervan. Dat was een doorsnee-hervormd man, en de jas was er niet positief over. Los had contact met onder anderen ds. A.P.A. du Cloux. Hij raakte kerkelijk echter steeds meer in een geïsoleerde positie.”

VERWIJDERING

Houtman noemt Los een originele schrijver. „Neem het boekje dat hij de kroonprins –de latere koning Willem III– in januari 1849 aanbood. Alleen de titel al: ”Ik. Een snuifje voor oude en jonge heren”. In de bijgaande brief vroeg hij de prins feitelijk om een gift, want financieel had hij het moeilijk.” Na zijn bekering gaf Los vooral eigen geschriften uit. „Hij stelde zijn literair talent in dienst van de bevindelijk gereformeerde verkondiging. Daarbij was hij enorm productief. Economisch ging het veel beter met zijn uitgeverij dan voor die tijd.

Er is van ds. Los één foto bekend, waar hij niet erg voordelig op staat. Hij moet een charismatisch man zijn geweest, gezien de kring die hij om zich heen verzamelde. Van huis uit was hij een ontwikkeld man van gegoede stand.”

Los’ vrouw maakte zijn godsdienstige ontwikkeling niet mee, zegt Houtman. „Als ”Dertig jaar...” inderdaad over zijn eigen leven gaat, is te zien hoe zijn bekering verwijdering gaf tussen hen. Na 1854 publiceerde ‘Johannes’ niet meer bij haar man. Voordien verschenen ook wel veel van haar werken bij andere uitgevers, maar dat was omdat dat meer geld in het laatje bracht. In 1859 deed zij –als typische Réveilvrouw– nog vertaalwerk voor uitgeverij De Hoogh in Amsterdam.”

PREDIKANT

Na het overlijden van zijn eerste vrouw nam Los’ leven een wending. Hij stopte als boekverkoper en uitgever toen hij in 1869 in Leiden predikant werd van een kruisgemeente in de groep rond ds. C. van den Oever. „Als schrijver bleef hij zeer actief. Hij publiceerde bovendien veel ouder werk bij R. Fuik, die als diaken bij hem in de Leidse kerkenraad zat. Fuik gaf ook De Vriend van Oud en Jong uit, het blad waarvan Los hoofdredacteur was. Dat was dus net zo’n samenwerking als tussen dr. A. Kuyper en J.A. Wormser.” Later ging Fuiks fonds over naar J.J. Groen, die ook in Leiden was gevestigd. Die uitgeverij maakt nu deel uit van het Jongbloedconcern.

Verscheidene verhalen die Los schreef, werden ook in de 20e eeuw nog vaak herdrukt, in hertaalde en soms in herschreven vorm. „Daarbij is niet duidelijk wie ze bewerkte.

De heruitgaven verschenen zonder verantwoording. Met de inhoud werd niet altijd even zorgvuldig omgesprongen. Soms werd zelfs niet aangeduid dat het een heruitgave was. Dat wekte de schijn dat mensen iets nieuws kochten. Uitgeverij Romeijn en Van der Hoff herdrukte ”Dertig jaar uit het leven van een zondaar” in 1929 zelfs foutief met P.J. Baale (medewerker van Los’ De Vriend van Oud en Jong) als auteur op de titelpagina.”

EENVOUDIGEN

Van 1870 tot 1877 behoorde ds. Los tot de ledeboeriaanse gemeenten, daarna stond hij min of meer op zichzelf.

„Dankzij De Vriend van Oud en Jong, dat hij voor een groot deel vol schreef, had hij in de bevindelijk gereformeerde wereld grote invloed. Daarbij was zijn boodschap dat de zondaar slechts dankzij Gods vrije genade tot bekering komt. Los publiceerde graag over bevindelijke personen, over vrouwen –zoals ”De oude schoolmatres”– die een kring van vromen om zich heen verzamelden. Hij voelde zich aangetrokken tot de eenvoudigen met wie hij geestelijke verwantschap had.”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen