Wat het allerergste was...

In kringen van historici in Frankrijk, Nederland en elders worden al plannen gemaakt voor een herdenking van de Herroeping van het Edict van Nantes, in 1985. Op 17 oktober 1685 zette de Franse koning Lodewijk XIV, in het kasteel van Fontainebleau, zijn handtekening onder een herroepingsbesluit, van het in 1598 door zijn overgrootvader Hendrik IV uitgevaardigde Edict van Nantes. De om politieke redenen - beëindiging van de godsdienstoorlogen - weer rooms geworden vorst, had dit besluit bedoeld als 'perpétuel et irrévocable', als een eeuwige, onherroepelijke grondwet.

Zo konden de r.k. het niet zien! Het Edict van Nantes bracht n.l. iets geheel nieuws voor die tijd: het verleende aan een protestantse minderheid - 1.250.000 mensen - vrijheid van godsdienst benevens praktisch volledige burgerrechten. Maar vanaf het begin was de r.k. meerderheid, en vooral de roomse kerk, fel gekant tegen de tolerante wetgeving van Hendrik IV. Frankrijk werd daardoor het eerste land, waarvan de onderdanen niet dezelfde godsdienst behoefden te belijden als hun vorst of overheid! Toen paus Clemens VIII (1592-1605) het bericht van de afkondiging dan ook vernam, noemde hij het E. van N. het 'allerergste' wat had kunnen gebeuren.

Gedurende driekwart eeuw na de dood van Hendrik (1610) werden de bepalingen ervan, onder invloed van de roomse clerus stelselmatig in de voor de hervormden minst gunstige zin uitgelegd. Het E. v. N. werd uitgehold en ontkracht, totdat het uiteindelijk kon worden ingetrokken.

Eerst moest er echter een eind gemaakt worden aan de politieke waarborgen, die Hendrik IV aan zijn vroegere geloofsgenoten had gegeven, in de vorm van pandsteden, waar de protestanten garnizoenen mochten hebben. De voornaamste vrijplaats was de zeehaven La Rochelle, belangrijk voor het contact met Engeland. Onder Lodewijk XIII (1610-1643) werd militair geweld gebruikt tegen de pandsteden. In het bijzonder na het optreden als eerste minister van kardinaal Richelieu, een keiharde realist (1624). De kardinaal voerde een strakke centralistische politiek - ook tegen de hoge adel - en werd daardoor de wegbereider voor het absolutistische bewind van een Lodewijk XIV.

Als laatste vrijplaats viel La Rochelle (1628), na een beleg van een jaar, waarbij Richelieu persoonlijk het opperbevel gevoerd had. In september 1978 schreven wij in PN:'Zonder politieke positie waren de protestanten weerloos tegenover de agressieve onverdraagzaamheid van hun talrijke vijanden.' Onder hen kwam in de eerste plaats de r.k. geestelijkheid, die het recht had om vijfjaarlijkse, landelijke vergaderingen te houden. Op die 'Assemblées du Clergé' werd de vrijwillige bijdrage (don gratuit) vastgesteld voor de koninklijke schatkist: 20 miljoen op een inkomstentotaal van 350 miljoen. Afgevaardigden van de geestelijkheid brachten hun wensen over aan de koning. Die kwamen in hoofdzaak hierop neer, dat deze het 'kwaad (de rechten van de protestanten) zou doen verdwijnen en het laten vergaan door het zijn krachten te ontnemen.' In 1635 wees de bisschop van Noyon de koning er op, dat er 'geen onheil méér geëigend is om Gods toorn op te wekken, dan de gewetensvrijheid.'

De contra-reformatie, waardoor Rome veel van het in de 16de eeuw verloren terrein teruggewonnen heeft, deed zich krachtig gelden door een binnenlandse missie-activiteit. De ziel hiervan was de capucijnerpater Joseph, een vertrouweling en geheim agent van Richelieu. (Joseph kreeg de bijnaam van de 'grijze eminentie', een titel die naam gemaakt heeft in de geschiedenis). Processies, waaraan vele tienduizenden deelnamen, liepen door de nauwe straten van provinciesteden, aangevoerd door monniken. In Pons ten N.O. van Bordeaux zag men in 1633 een processie met 50.000 deelnemers! Wij zouden kunnen spreken van pressiegroepen.

Ook economische factoren speelden een rol bij de bestrijding van het protestantisme: ambachtslieden en middenstanders zagen in hun hervormde collega's gevaarlijke en vaak kapitaalkrachtiger concurrenten. De advocaat-generaal, Omer Talon, zei in 1634, dat de protestanten 'slechts node geduld werden als iets, waaronder men lijdt en waarvan men zou willen, dat het er niet was.' (Viénot: Histoire de la Réforme Française, II). Zo was het religieuze en sociale kUmaat, toen in 1661, na de dood van de eerste minister kardinaal De Mazarin, Lodewijk XIV (1643-1715) een zelfstandig, persoonlijk bewind ging voeren. De jonge vorst was een geboren autocraat. Hij heeft misschien niet gezegd, in elk geval gedacht: 'L'Etat, c'est moi', (De Staat, dat ben ik). Viénot noemt hem de 'eerste logische vertegenwoordiger van het absolute koningschap'. Onder zijn regering zal het statuut van de protestanten, zoals dat was vastgelegd in het E. v. N., in steeds sneller tempo worden afgebroken. Reeds in 1659 was het aan de hervormden verboden om nationale, synodale vergaderingen te houden, waar de stem van het gehele protestantse volksdeel zich kon doen horen. Voortaan hadden de vijfjaarlijkse bijeenkomsten van de roomse clerus het alleen voor het zeggen! In 1665 vroeg een deputatie aan de vorst, om opnieuw het E. v. N. op allerlei punten uit te hollen: sluiting van veel protestantse kerken en scholen, verbod om bekeerlingen te maken, verlof voor jonge kinderen om zonder toestemming van hun ouders rooms te worden.

Gedurende de kwarteeuw die het E. v. N. onder het persoonlijk bewind van Lodewijk XIV nog beschoren was, werden steeds meer ambten en beroepen voor protestanten verboden verklaard. Om zwakke broeders over te halen r.k. te worden, beloofde men hun allerlei gunsten en voordelen op financieel of maatschappelijk gebied. Vanaf 1665 begonnen réfugiés (uitgewekenen) hun onverdraagzame geboortegrond te verlaten. Men schat hun aantal op meer dan 300.000, waarvan er 70.000 naar Nederland gingen. Ons land telde toen ruim 2 miljoen inwoners.

Na de vrede van Nijmegen (1678) stond Lodewijk op het toppunt van zijn macht.Hij kreeg de erenaam van de 'Grote'. Een bekend Parijs lyceum heet nog 'Louis Ie Grand'. Vanaf 1678 kon de koning zich geheel concentreren op binnenlandse aangelegenheden. In het bijzonder op het door de clerus en hemzelf gewenste 'herstel' van de kerkelijke eenheid. Overeenkomstig de toen geldende rechtsregel: 'cujus regio, ejus religio (wiens gebied, diens godsdienst), was die eenheid voor hem als autocraat vanzelfsprekend.

Bovendien kwam de vorst steeds meer onder de morele invloed van Madame De Maintenon, de opvoedster van vijf van zijn natuurlijke kinderen. Deze rooms geworden dame was een kleindochter van de strijdbare schrijver, soldaat en protestant Agrippa d'Aubigné. Zij was een werktuig geworden in de handen van de clerus, in het bijzonder van de jezuïeten. In zijn 'Histoire des protestants de France' noemde dominee Ch. Bost de jezuïeten: 'les maîtres de l'église de France' (de machtigste figuren in de Franse kerk). Gehoor gevend aan de klemmende vermaningen van Mme De Maintenon, die men de wereldlijke stem van de r.k. kerk zou kunnen noemen, maakte Lodewijk XIV een eind aan het schandaal van zijn aanstootgevende privé-leven. Als een berouwvol zondaar mocht hij in 1680 weer de paascommunie ontvangen, uit de hand van zijn biechtvader, de jezuïet La Chaise. De predikant en polemist Jurieu, die na het gedwongen vertrek uit zijn vaderland voorganger is geworden van de Waalse gemeente van Rotterdam, had in 1680, in een publicatie over de 'politiek van de Franse clerus', het Edict van Nantes nog maar tien jaar gegeven. Het zouden er slechts vijf worden. Over die periode in een volgend artikel.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen