‘Mensen hunkeren naar schoonheid, verstilling, muziek’

Hanna Rijken studeerde theologie in Utrecht, Tilburg en aan de PThU in Amsterdam. Daarnaast studeerde ze aan het Conservatorium van Amsterdam koordirectie, kerkmuziek en fluit. Hoewel theologie en (kerk)muziek een vanzelfsprekende combinatie lijkt te zijn, waren beide vakrichtingen voor Rijken lange tijd twee gescheiden werelden – de ene speelde zich af in de kerk, de andere in de concertzaal. Daar kwam verandering in toen ze tijdens een reis door Engeland een Choral Evensong in Oxford bezocht en diep geraakt werd: de schoonheid van de muziek, de Bijbelgedeelten en gebeden die klonken, de gewijde sfeer van een prachtige kerk – opeens vloeiden muziek en theologie in elkaar over. Eenmaal terug in Nederland ontstond het verlangen om deze verbinding tussen theologie en muziek ook in het Nederlandse protestantisme in te bedden.

In Nederland werden sinds 1980 al Evensongs gehouden, soms geheel los van een kerkelijke context. Deze waarneming vormde het uitgangspunt van een promotietraject dat Rijken tussen 2013 en 2017 aflegde: ze onderzocht de aantrekkingskracht en toe-eigening van de anglicaanse Choral Evensong in Nederland.

Schoonheid en heiligheid

Waarom worden Nederlanders zo geraakt door Engelse kerkmuziek? Om op deze vraag een antwoord te krijgen, interviewde Rijken zowel kerke lijke als niet-kerkelijke bezoekers van Evensongs in Nederland. Het antwoord op deze vraag laat zich volgens haar samenvatten in twee woorden: schoonheid (perfect beauty) en heiligheid (holiness). “Dat begint al bij binnenkomst; je wordt getroffen door de stilte, de lichtinval in de kerk, de gewijde sfeer. Mensen noemden dit een contrast-ervaring: uit de hectiek van het dagelijks bestaan in een heilige ruimte stappen. Stil worden voor God.” Een gewaarwording die met name protestantse bezoekers van Evensongs bleken te missen in hun eigen zondagse kerkdiensten.

De eeuwenoude, vaststaande Engelse taal draagt dus eveneens bij aan de ervaring van schoonheid en heiligheid. “In onze tijd zet men binnen en buiten de kerk vaak in op laagdrempelig heid en begrijpelijkheid: ‘Goedemorgen alle maal, fijn dat u er bent.’ Maar in de Evensong klinkt heilige taal, juist het niet-alledaagse. Het is die taal die helpt om te naderen tot de geheimenis, tot de troon van God”, aldus Rijken. “Bezoekers vertellen dat ze ervaren hoe hun hart wordt opgeheven omhoog, dat hun ziel wordt opgetild naar God. In mijn proefschrift reflecteer ik hierop vanuit het begrip ‘transcendentie’, dat letter lijk ‘overstijging’ betekent.”

Ook de rituelen waarmee de viering omgeven is dragen bij aan de aantrekkingskracht van de viering: de koor-zangers bijvoorbeeld, die gewaden dragen en in processie al zingend de kerk binnenlopen. Of het gezamenlijk naar het oosten keren tijdens het uitspreken van de geloofsbelijdenis. Zulke gebruiken maakten indruk op de bezoekers.

Reformatie

Woorden als ‘rituelen’, ‘heilige ruimte’ en ‘transcendentie’ klinken de doorsnee gereformeerde wellicht wat zwe verig in de oren. Zweverig zijn Evensongs echter allerminst. Het Book of Common Prayer, waarin de orde van dienst van de Choral Evensong grotendeels is vastgelegd, ontstond in de tijd van de Reformatie en bestaat voor het overgrote deel uit gezongen Bijbelwoorden. Van de openingsverzen tot het zingend reciteren van onberijmde Psalmen; van de Schriftlezingen uit Oude en Nieuwe Testament – gevolgd door respectievelijk het Magnificat (de Lofzang van Maria) en het Nunc Dimittis (de Lofzang van Simeon) – tot de gebeden, het is een en al Bijbeltaal.

Wat de Schriftlezingen betreft wordt een continu-Bijbelleesrooster gehanteerd. Wie de Evensong dagelijks bezoekt, hoort in één jaar tijd het hele Oude Testament en zelfs driemaal het Nieuwe Testament voorgelezen worden. Ook worden psalmen in hun volledigheid gezongen, niet slechts een selectie van de meest aansprekende verzen. “In één maand tijd komen alle psalmen voorbij; ongeacht je eigen gemoedstoestand worden ze je op de lippen gelegd. Zo wordt al eeuwenlang de lof op God gaande gehouden, in een lange lijn van generaties”, aldus Rijken.

In de Evensong klinkt het Woord, niet zozeer de uitleg van het Woord. Hierin komt volgens Rijken een verschil met de protestantse kerkdienst tot uitdrukking, waarin de preek immers het centrale element vormt. “De uitleg van de Bijbel doet een appel op het verstand, de ratio, en maakt van daaruit de beweging naar het hart. Bij de Choral Evensong lijkt het precies andersom te zijn: de schoonheid van de viering appelleert aan je ziel, pas daarna volgen de dogmatische vragen. Een bekend lied luidt: ‘Ik heb geloofd en daarom zing ik.’ Maar bij bezoekers van een Evensong leek het juist precies andersom te werken: ‘Ik zing mee, en dus geloof ik.’ Gevoel en verstand, begrijpen en ervaren vullen elkaar aan; beide zijn belangrijk.”

Missionair initiatief

Een van de opvallende uitkomsten uit het onderzoek van Rijken is dat de Choral Evensong in Nederland aantrekkingskracht heeft op kerkelijken én niet-kerkelijken – een uitkomst die niet alleen haarzelf, maar ook onderzoekers van de universiteit van Oxford verbaasde. Veel missionaire projecten, zowel in Engeland als in Nederland, proberen aan te sluiten bij het taalveld en de belevingswereld van de doelgroep. Dat juist een hoog-kerkelijke Evensong dus buiten kerkelijke aandacht bleek te genieten, lag niet direct voor de hand. Deze waarneming resulteerde in een ge zamenlijk vervolgonderzoek naar de bezoekers van de Evensong, waaraan Rijken via de PThU als postdoconderzoeker verbonden is. Gelijktijdig startte ze het pioniersproject ‘Choral Evensong en Pub’ in Utrecht. Iedere donderdagavond werd – in de tijd voor de coronacrisis – in een Utrechtse monumentale kerk een Evensong gehouden, waarna ruimte was voor ont moeting en gesprek in een nabijgelegen café. Ook bij bezoekers van dit initiatief nam Rijken de beweging ‘van ervaring naar het dogma’ waar: nietkerkelijken of ex-kerkelijken laten zich onderdompelen in de schoonheid van de liturgie, om vervolgens inhoudelijke vragen te stellen. ‘De geloofsbelijdenis, wat is dat eigenlijk voor document?’ Of, bijvoorbeeld over het slot van Psalm 149: ‘Wat is dat nu?! Wraak oefenen over de heidenvolken?’ Zo ontstaan geloofsgesprekken: juist door radicaal in te zetten bij de kern, in de kerk.

In de kerk

Rijken vindt het jammer dat Choral Evensongs in Nederland steeds vaker los komen te staan van een kerke lijke inbedding, bijvoorbeeld omdat ze door een koor worden ge organiseerd en gezongen maar een voorganger ontbreekt. ‘Waarom zou den protestantse kerken deze viering niet zelf omarmen?’ vraagt ze zich af. Op allerlei manieren heeft zijzelf ondervonden hoe verbindend de anglicaanse kerkmuziek werkt: een verbinding tussen kerkelijken en niet-kerkelijken, maar meer nog: een verbinding tussen de aardse lofzang en de hemelse lofzang. “En je dan in díé lofzang te voegen, dat is zo bijzonder! Waar gezongen wordt, stroomt de adem – de ruach, de spiritus. Het is de Heilige Geest Die zo verbindt.’

Rijken pleit ervoor dat in de theologieopleidingen meer aandacht komt voor kerkmuziek. Daarnaast oppert ze de herintroductie van het kerkkoor in protestantse erediensten. “Mensen hunkeren naar schoonheid, verstilling, muziek: zó belangrijk voor het geloofsleven. Eeuwenlang is het de taak van de kerk geweest om zangers op te leiden voor de muziek in de erediensten – nu vindt koorscholing helemaal buiten de kerk plaats. Er is een grote hoeveelheid prachtige kerkmuziek, die nu vaak in concertzalen wordt uitgevoerd in plaats van in de kerk. Het applaus klinkt dan voor de musici, maar de muziek was en is toch bedoeld tot eer van God?”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen