De ideale vrouw

Spreuken 31 geeft antwoord op deze vraag in de vorm van een loflied op de krachtige vrouw. Nou ja, antwoord – je kunt er alsnog heel veel kanten mee op. Ben je een beetje feministisch aangelegd, dan benadruk je de eigenzinnigheid en autonomie van deze vrouw. Ben je voorstander van traditionele rolpatronen, dan zeg je: deze vrouw is weliswaar in huis zelfstandig, maar laat bestuurlijke taken aan haar man over – hij zit immers in de poort, het juridische hart van de gemeenschap.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat mensen uit mijn netwerk verschillend antwoordden op mijn vraag aan wie ze denken bij de vrouw uit Spreuken 31: 10-31: ‘een vrouw die zichzelf mag zijn’, ‘een zakenvrouw die overal wordt gerespecteerd’, ‘iemand die haar huishouden runt als een business’, ‘mijn moeder’, ‘iemand die vreugdevol leeft in verbinding met anderen en God’ …

Vrouw van kracht

Wie is deze raadselachtige vrouw, die ineens opduikt aan het eind van Spreuken, een boek waarin toch vooral mannen als voorbeeld van wijs handelen fungeren? In vers 10 wordt ze in het Hebreeuws een ‘eshet-chayil’ genoemd. ‘Eshet’ betekent gewoon ‘vrouw’ – niet per se ‘huisvrouw’, zoals je op basis van de Statenvertaling zou kunnen denken. (Dat woord had in de zeventiende eeuw overigens een andere betekenis dan nu: het duidde in de eerste plaats aan dat een vrouw getrouwd was. Dat zie je bijvoorbeeld terug in het klassieke huwelijksformulier.)

‘Chayil’ betekent vaak ‘kracht’ of ‘sterkte’, in militaire of fysieke zin of om iemands karakter mee aan te duiden – hier is duidelijk het laatste het geval, al doen de toon van het gedicht en de militaire associaties wel denken aan een heldendicht (zie bijvoorbeeld vers 17: ‘ze omgordt haar heupen met kracht’). We hebben in Spreuken dus te maken met een capabele, krachtige, sterke vrouw – het bijvoeglijke naamwoord ‘deugdelijk’ kan je op het verkeerde been zetten.

Gevuld leven

De vorm van het gedicht – dat volgt op de wijze raad die koning Lemuël van zijn moeder ontving – is typisch Hebreeuws: de 22 verzen vormen een acrostichon, waarbij ieder vers begint met een volgende letter van het Hebreeuwse alfabet (zoals ook bij bijvoorbeeld Psalm 119 het geval is). Spreuken 31 schetst een vrouw van onschatbare waarde (vers 10), van wie de agenda rijk gevuld is. Laten we eens kijken hoe haar leven eruitziet.

Ze maakt met vreugde kleding voor haar hele gezin, mooie en dure gewaden, met zorg geweven (13, 19 en 22). Ze kan haar gezin zelfs voedsel dat van ver komt voorzetten (14). Ze is een manager die haar slavinnen opdracht geeft (15), wat betekent dat ze aan de dagelijkse leiding staat van een welgestelde familie met een landgoed. Ze handelt economisch slim, koopt akkers en weet wanneer ze wijngaarden moet aanplanten (16). Sowieso is ze goed in handeldrijven (18), ze verkoopt bijvoorbeeld kleding aan kooplieden (24).

Maar ze is niet iemand die louter gaat voor winstmaximalisatie: juist naar de armeren in de samenleving ziet zij om (20). Ze staat niet alleen bekend om haar daden, maar ook om haar wijze woorden (26). Ze is een vrouw met karakter en straalt kracht en waardigheid uit (25). Haar houding en kunde stralen af op haar man: dat hij bekendheid geniet in de poort, is mede te danken aan haar inspanningen (23, 31). Omdat hij op haar kan vertrouwen, gaat het goed met hem (12).

Uit de tekst komt een beeld naar voren van een welgestelde, hardwerkende, wijze vrouw die werkelijk álles goed kan. Dit vrouwbeeld sluit aan bij informatie die we hebben over bijvoorbeeld de positie van rijke vrouwen in de Perzische tijd. Zij genoten een grote mate van zelfstandigheid in een overigens door mannen gedomineerde samenleving. Er was geen sprake van economische of sociale gelijkheid, maar ook zeker niet van opsluiting in huis. Het zal op vroege hoorders of lezers van deze tekst dan ook niet vreemd zijn overgekomen dat een (rijke) vrouw handelt, land koopt en wijngaarden laat aanleggen.

Plaats in Spreuken

Om te begrijpen wat de functie van dit loflied op de sterke vrouw is, is het goed om naar de plek van deze tekst in het boek Spreuken te kijken. In dit Bijbelboek gaat het om het doorgeven van praktische levenswijsheid aan jongens (of jongeren in het algemeen, als je de aanspreekvorm ‘mijn zoon’ richting onze tijd vertaalt). En dit is niet zomaar een verzameling huis-tuin-en-keukenwijsheid over opvoeding, maar wijsheid die sterk verbonden is met de ‘vreze des Heeren’, het ontzag voor de God van Israël.

Ook Spreuken 31 staat in deze context van scholing aan jongemannen. Zij worden opgeroepen om geen vrouw te zoeken vanwege haar schoonheid (waar het boek Hooglied meer de nadruk op legt), maar vanwege haar praktische en morele kracht. Aan het einde van een lange reeks wijsheden wordt deze vrouw neergezet als het ultieme voorbeeld van wijs handelen, die je vóór alles moet prijzen vanwege haar ontzag voor God (vers 30).

Ook op allerlei andere plekken in Spreuken komt een vrouw naar voren. Heel vaak komt ze er niet zo goed vanaf en is zij vooral de ‘vreemde vrouw’ die de man van het padje brengt. Hoofdstuk 5, 6 en 7 zijn daar wel de meest overtuigende voorbeelden van. Als je deze hoofdstukken in een isolement leest, zou je kunnen denken dat de schrijver van Spreuken de vrouw als bron van alle kwaad ziet. En inderdaad, soms is zij dat volgens hem ook, en moet de argeloze jongeman daarom vooral wat beter opletten. Een belangrijke nuance is echter dat Spreuken niet negatief spreekt over vrouwen in het algemeen, maar over dwaze vrouwen, zoals er ook dwaze mannen zijn.

Tóch is het opvallend: de ode aan de vrouw in Spreuken 31. Een sleutelpassage om haar beter te begrijpen vormt de tekst over een ándere vrouw: Vrouwe Wijsheid uit Spreuken 8 en 9. Zij vertoont veel overeenkomsten met de krachtige vrouw uit Spreuken 31: beiden zijn enorm waardevol, brengen welvaart, zorgen voor voedsel en geven onderwijs. Er is ook een belangrijk verschil tussen de vrouwen: de krachtige vrouw is bijvoorbeeld zeldzaam (vers 10), terwijl Vrouwe Wijsheid door iedereen te vinden is – sterker nog: zij zoekt de mensen zelf op. De sterke vrouw is dan ook niet de wijsheid, maar is wél een praktische belichaming van de meer abstracte Vrouwe Wijsheid.

Interpretaties

De eeuwen door is het loflied op de krachtige vrouw op allerlei manieren geïnterpreteerd. In de joodse uitleg wordt de vrouw soms gezien als de Thora, de wet. Dat werkt als volgt: een vooronderstelling in de joodse exegese is dat wijsheid Thora betekent. Dus als deze vrouw een toonbeeld van wijsheid is (waar het in het boek Spreuken immers allemaal om draait), moet zij wel de Thora zijn. In het hedendaagse jodendom wordt deze tekst in bepaalde kringen gelezen aan het begin van de Sabbat, om op deze manier dankbaarheid te uiten richting de vrouw en moeder van het gezin. In de vroege christelijke uitleg, die invloedrijk bleef tot diep in de middeleeuwen, staat de vrouw soms voor de ziel, zoals bij Origenes, of de kerk, zoals bij Augustinus.

De keuze voor een allegorische uitleg, waarbij de vrouw niet langer een mens van vlees en bloed is, is verklaarbaar. Het boek Spreuken in het algemeen en hoofdstuk 31 in het bijzonder zetten immers hoog in: welk mens zou aan deze standaard kunnen voldoen? Ook vraagt de hernieuwde context waarin Spreuken 31 gelezen wordt om een interpretatie die zowel recht doet aan de Bijbeltekst als aan deze context. Zo eenvoudig is dat nog niet, want de werelden staan ver van elkaar af. En bovendien veroorzaakt een al te letterlijke lezing in onze tijd excessen. Dan kun je denken aan vrouwen die precies zoals de vrouw uit Spreuken 31 proberen te leven en daarbij hun eigen context uit het oog verliezen. Dat is niet denkbeeldig: Instagram staat er vol mee. Een ‘minder letterlijke’ uitleg kan hieraan tegenwicht bieden.

Het is goed om na te denken wat een Bijbeltekst eventueel op een dieper niveau wil zeggen. Tegelijkertijd kan een allegorische uitleg van dit gedeelte voortkomen uit verlegenheid met de positie van vrouwen of het aardse leven in het algemeen. De vrouw is allereerst gewoon een vrouw, daar zijn de meeste hedendaagse uitleggers het over eens. Een echte sterke vrouw is belangrijk genoeg om een prachtig gedicht over te schrijven.

Tegelijkertijd is ze geen enkele, specifieke vrouw, maar een ideaal. Een ideaal vanuit het perspectief van de auteur, gevormd binnen de kaders van zijn samenlevingsvisie, uiteraard. Wellicht ziet ons ideaal er iets anders uit. Hoe dan ook is ze de vrouwelijke pendant van de wijze man én de tegenhanger van de dwaze vrouw die Spreuken heeft geschetst – allen zowel realistisch als ideëel.

Vrijheid

Het beschreven ideaal vraagt om vertaling naar onze tijd. Als je dat doet, is het belangrijk om te bedenken dat het in deze tekst niet gaat om het handelen van deze vrouw an sich. Het gaat om leven in wijsheid, vanuit de ‘vreze des Heeren’ en gaat dan ook meer over levenshouding dan over de precieze taken die deze vrouw uitvoert. Daarin gaat zij niet alleen vrouwen maar ook mannen voor, zoals de wijze mannen in Spreuken ook als voorbeeld dienen voor vrouwen.

Spreuken 31 benadrukt de veelzijdigheid van de krachtige vrouw. Dat hoeft niet te beklemmen, maar geeft vrijheid: een vrouw is niet vast te pinnen op één enkel stukje van haar identiteit. Niet op haar carrière, niet op haar kookkunsten, niet op het feit of ze wel of geen kinderen heeft.

Allerlei vrouwen in de Bijbel laten dan ook op een verschillende manier iets zien van Gods genade. Denk bijvoorbeeld aan Ruth, de enige vrouw die als ‘eshet-chayil’ wordt omschreven. Haar verhaal volgt in sommige Hebreeuwse indelingen van de canon ná het boek Spreuken, alsof daarmee gezegd wordt: Ruth is de krachtige vrouw bij uitstek. Maar denk ook aan Debora, Jaël, Esther, Maria, Rachel en vele anderen. Op de schouders van deze voormoeders mogen vrouwen ook in deze tijd staan, en zo verder bouwen aan Gods koninkrijk in deze wereld.

Spreuken is een boek ‘om bekend te worden met wijsheid en vermaning (…) om aan onverstandigen schranderheid te geven, aan een jongeman kennis en bedachtzaamheid’ (1: 2,4). Het is dus een boek voor vaders en moeders om hun kinderen instructie te geven hoe je tegen het leven aan kunt kijken en hoe je door het leven kunt gaan. Een aantal van die thema’s belichten we in deze serie artikelen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen