De rechtsstaat in Europa

Dan kan de rechtsstaat onder toeziend oog van Brussel toch zomaar gaan afbrokkelen – wat betekent dat voor het EU-lidmaatschap? Komt Commissievoorzitter Ursula von der Leyen dan een keertje bij president of premier op de koffie om de boel recht te trekken? Of draait de EU zonder pardon de geldkraan dicht om te voorkomen dat er miljarden in de zakken verdwijnen van corrupte politici? Ik verklap alvast: het antwoord ligt ongeveer in het midden.

Europese waarden

Laten we bij het begin beginnen: wat staat hierover in de wet? In ons geval is dat het Verdrag betreffende de Europese Unie (het ‘EU-verdrag’). In artikel 2 staan de waarden genoemd waarop de Europese samenwerking is gebaseerd. Dat zijn onder andere vrijheid, democratie, de rechtsstaat en eerbiediging van de mensenrechten. In een democratisch land worden er vrije en eerlijke verkiezingen gehouden en kiezen de inwoners hun vertegenwoordigers. En in een rechtsstaat worden de rechten en vrijheden van de inwoners beschermd door een onafhankelijke rechter, die erop toeziet dat ook de overheid zich aan de wet houdt. Ook landen die lid willen worden van de Europese Unie moeten hieraan voldoen. Dit worden ook wel de Kopenhagencriteria genoemd.¹ De Europese Unie telt nu zevenentwintig lidstaten en er zijn nog tien landen die zich bij de Europese Unie willen aansluiten, waaronder Georgië, Oekraïne en verschillende landen op de Balkan.

De teugels aanhalen

Het EU-verdrag is in de loop der jaren vele malen gewijzigd en biedt tegenwoordig ook een aantal mogelijkheden als lidstaten zich niet aan de afgesproken waarden houden. Dit zijn onder andere het afgeven van een waarschuwing of het opschorten van het stemrecht in de Raad (vergadering van vakministers uit de lidstaten). Dit is de zogenoemde ‘artikel 7-procedure’. Daarnaast kan een inbreukprocedure worden gestart bij het Hof van Justitie van de Europese Unie. Het Hof onderzoekt of een lidstaat zich aan het EU-recht houdt en kan bij schending daarvan boetes opleggen. Maar de Europese Commissie wil natuurlijk graag een uitgebreider instrumentarium om op te treden tegen constitutional capture, als de overheid van een lidstaat systematisch de rechtsstaat verzwakt.

Onder Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker (2014 – 2019) werd de artikel 7-procedure ingesteld tegen Hongarije en Polen, waarmee de rechten van de beide lidstaten konden worden ingeperkt. Dit is overigens de eerste en enige keer dat de artikel 7-procedure is ingesteld. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen maakte er in 2019 vervolgens een prioriteit van. In haar politieke beleidslijnen² schrijft ze als volgt: “Ik wil mij focussen op stringentere handhaving, op basis van recente uitspraken van het Hof van Justitie over de gevolgen van schendingen van het EU-recht op het gebied van de rechtsstaat. Ik sta achter het voorstel om de rechtsstaat een integrerend onderdeel te maken van het volgende meerjarig financieel kader.” Von der Leyen stelt onder andere een jaarlijks screeningsproces voor in elke lidstaat. Maar nog belangrijker is haar plan om de lidstaten te raken waar het pijn doet: de portemonnee.

Never waste a good crisis

In Europa heerst nog altijd Churchill’s adagium “never waste a good crisis”. Het is daarom ook niet toevallig dat tijdens de coronacrisis, in december 2020, de MFKrechtsstaatverordening werd vastgesteld. De artikel 7-procedure op zichzelf gaf namelijk geen mogelijkheid om EU-fondsen in te houden, te bevriezen of te schrappen. Maar deze nieuwe verordening introduceerde het conditionaliteitsmechanisme. Dit instrument biedt de mogelijkheid om betalingen op te schorten wanneer een lidstaat de beginselen van de rechtsstaat schendt en de schending daarmee ook rechtstreekse gevolgen heeft voor de financiële belangen van de gehele Unie.

Afgesproken was dat de MFK-rechtsstaatverordening pas effect kreeg als het Hof zich over de wettigheid had uitgesproken. Dit was het gevolg van een compromis in de Europese Raad. Hongarije en Polen stelden in maart 2021 direct een beroep tot nietigverklaring van de verordening in. Het Hof oordeelde echter dat de verordening tóch geldig was.³ De uitbetaling van (een deel van) EUfondsen aan Polen en Hongarije werd daarmee opgeschort. Als lezer is het belangrijk te weten dat Polen veruit de grootste ontvanger is van EU-fondsen, netto zo’n 12 miljard euro per jaar. Hongarije zit ook in de top van netto-ontvangers, met zo’n 4,5 miljard euro per jaar. Nederland is een nettobetaler, van circa 10 miljard euro per jaar.

De staat van de rechtsstaat

Hiervoor noemde ik al even het jaarlijkse screeningsproces dat Von der Leyen in 2019 instelde. Sindsdien publiceert de Europese Commissie elk jaar een ‘staat van de rechtsstaat’. Ik heb de rapporten er voor dit artikel even bij gepakt. Over elke lidstaat zijn zorgen, denk bijvoorbeeld aan de corruptie op Malta of inmenging bij verkiezingen in Roemenië. Nederland scoort hoog en is één van de minst corrupte landen van de EU en ook in de wereld. Toch noteert de Europese Commissie ook aandachtspunten voor ons, waaronder de bescherming van journalisten. De moord op Peter R. de Vries en de ondermijnende criminaliteit wordt genoemd. De Commissie maakt zich zorgen over criminele organisaties die door corruptie infiltreren in ons openbaar bestuur en de politie.

Het europees parlement

Dan naar de rol van het Europees Parlement. Ook het Europees Parlement houdt de rechtsstaat van individuele lidstaten goed in de gaten. Het initiatief voor het instellen van de artikel 7-procedure tegen Hongarije kwam vanuit het parlement. Heel bijzonder, want tot 2021 was de Fidesz-partij van Hongaars president Orbán lid van de Europese Volkspartij, de grootste fractie in het Europees Parlement. Elk jaar publiceert het Europees Parlement een eigen verslag over de zorgen die er zijn rondom de rechtsstaat, corruptie, democratie en de mensenrechten. Toch zijn deze verslagen heel gekleurd; zo wordt abortus steevast een mensenrecht genoemd.

Als SGP waken we voor de rechtsstaat en democratie, maar zetten we graag in op dialoog met lidstaten in plaats van juridische procedures tegen lidstaten. Bovendien moeten we in Europees verband tegelijkertijd ook waken voor de soevereiniteit van de lidstaten. Dat is dan ook de inzet van de SGP in het Europees Parlement. De Europese Commissie dient zich te houden aan het EU-verdrag, maar handelt graag buiten het verdrag om. Dat optreden is vaak ingegeven door een progressieve lobby. Daar zijn we buitengewoon kritisch op. De Europese Unie is nu eenmaal geen federatie, maar een samenwerkingsverband van lidstaten. Als de lidstaten hun soevereiniteit zouden willen opgeven, moeten ze het daar éérst over eens zijn. Zolang dat niet het geval is, moet de Europese Commissie zich houden aan de bevoegdheidsverdeling. Daarin is overigens ook een grote rol weggelegd voor het Nederlandse Parlement, dat de proportionaliteit en subsidiariteit van Europese wetgeving toetst.

Dooi in Polen, vorst in hongarije

Zoals u ongetwijfeld weet, waait in Polen ondertussen een andere politieke wind. De bevroren tegoeden van Polen zijn weer vrijgegeven. De artikel 7-procedure is opgeheven. Dat is niet het geval bij Hongarije. President Orbán heeft wel pogingen gedaan om de rechtsstaat in Hongarije te lijmen, maar de Europese Commissie is nog niet overtuigd. Tot vandaag houdt de Europese Commissie nog zo’n 16 miljard aan fondsen achter, waaronder cohesiefondsen voor de armste regio’s in Hongarije en fondsen uit het coronaherstelfonds (voor herstel van de economie). Daarnaast regent het boetes, een bedrag dat inmiddels in de honderden miljoenen loopt, omdat Hongarije het Europees migratierecht niet naleeft.

Om terug te komen op mijn vraag uit de inleiding: de Europese Unie houdt de rechtsstaat goed in de gaten en heeft enkele instrumenten om ervoor proberen te zorgen dat de rechtsstaat in de lidstaten wordt geëerbiedigd. En zeker, een aantal van die instrumenten is ook nodig om lidstaten aan de EUlidmaatschapscriteria te houden. Niet in de laatste plaats vanwege de grote Europese financiële belangen. Tegelijkertijd zijn we als SGP heel kritisch op bemoeienis of bevoegdheidsoverschrijding vanuit Brussel. Elke ‘crisis’ wordt aangewend om grip op de lidstaten te vergroten. En daar mogen we best kritisch op blijven.

Bronnen

1 Europese Raad van 21 en 22 juni 1993 in Kopenhagen (Denemarken)

2 Politieke beleidslijnen Europese Commissie 2019-2024, door Commissievoorzitter Ursula von der Leyen

3 Hof van Justitie van de Europese Unie, 16 februari 2022, C-156/21 en C-157/21.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen