Het geweten (IX)

Mag men het geweten niet vereenzelvigen met het zelfbewustzijn, ook moet men het begrip „geweten” niet al te breed opvatten. Men spreekt wel eens van een volksgeweten, of het geweten van een bepaalden tijd. Men blijve liever bij de meest enge begrenzing van het begrip geweten, een mede weten, dat iets goed of verkeerd is. Nu hoort men wel eens spreken over een goed en een kwaad geweten. Toch is het geweten op zich zelf noch goed noch kwaad te noemen, maar het geweten geeft getuigenis van ons kwaad-zijn of goed-zijn, beter, van ons kwaad-doen of goed-doen. Eigenlijk verricht het z.g. kwade geweten een bovenstbeste taak, want ‘t heeft den moed om de mensch te zeggen, hoe het met hem gesteld is. Zulk een geweten mag eigenlijk niet kwaad genoemd worden, want dan zou men een Rechter, die het kwaad aanwijst en vonnist, ook wel een kwaad rechter kunnen noemen. Als we een z.g. kwaad geweten hebben, n.l. het beangstigende besef, dat wij schuldig staan, is dat een bewijs, dat wij zelf kwaad zijn, maar dat ons geweten goed is. Als men spreekt over een goed geweten, is dat eigenlijk precies hetzelfde als het z.g. kwaad geweten, maar dat goede geweten schenkt ons het bewustzijn van onschuld, vrede en dankbaarheid. Paulus verbindt het goed geweten met een rein hart en ongeveinsd geloof 1 Tim I : 5 Chrysostomus heeft eens gezegd: „een goed geweten is het grootste feest”. Zoo staat het nu ook met de onderscheiding tusschen een rustig en een onrustig geweten. De man van de straat zegt van zijn makker: ,.jongens, wat heeft hij een onrustig geweten, wat gaat hem zijn rikketikketik!” Alsof de man, met dat onrustig geweten nu niet zoo kwaad is, maar zijn geweten, ziet u, dat deugt niet. Het is juist andersom. Zijn geweten is te prijzen, omdat het innerlijke onrust aanbrengt, maar de man zelf is niet te prijzen. Voorts spreekt men over een ruim en een nauw geweten. Eigenlijk wordt hier ook niet meer aangeduid de zekere actie van het geweten, hetzij ruim, hetzij nauw, maar alweer de toepassing van ‘t getuigenis of de sprake des gewetens. Nauw is dan het geweten, wanneer levensopvatting en oordeelvelling voor weinig plaats laat, en ruim van geweten wil dan zeggen, slap te zijn in het zedelijk oordeel, toegepast op eigen levenspraktijk, En bij het z,g. nauwe en bij het z.g. ruime geweten is toch dezelfde rechter, dezelfde grenswachter aan ‘t woord, maar de beschuldigde luistert niet goed naar zijn rechter; of hij wordt door angst gedreven en veroordeelt “zich zelf meer dan het geweten hem veroordeelt, òf en dit laatste zal wel ‘t meest voorkomen, hij wil niet goed luisteren naar zijn innerlijken rechter en stopt zich bij ‘t vellen van ‘t vonnis de vingers in de ooren. De mensch zelfs is hier alweer de schuldige. Wij komen hier op het terrein van de afwijkingen, maar daarover later.
Onze Catechismus spreekt van een vrije en goede conscientie, in Zondag 12. Een strijden met een vrije en goede conscientie tegen de -zonde en den duivel, antw. 32. Tegenover vrije en goede conscientie staat alweer een gebonden en bevlekte conscientie. Een bevlekte conscientie wil zeggen, een geweten, dat ons aanklaagt, dat we, instee van te strijden, heimelijk heulen met den vijand onzer ziel. Zulk een geweten heet ook een gebonden geweten omreden de vrijmoedigheid ontbreekt God onder de oogen te komen. Een goede en vrije conscientie daarentegen is een geweten, dat zonde en duivel in ‘t aangezicht ziet in de overtuiging, dat hier geen dag wapenstilstand mogelijk is, maar dat de overwinning in Christus Jezus onzer is. M. i. komt bij Gods kinderen het strijden met een bevlekte en gebonden conscientie meermalen voor. We hebben zeker wel opgemerkt, dat er bepaalde gestalten zijn, waarin het geweten vorm aanneemt. Deze vormen-verscheidenheid van ‘t geweten spreekt vanzelf, omdat het het geweten is van menschen, die van elkander verschillen als de bladeren van den boom; menschen, die in allerlei verbindingen en verhoudingen leven, in verschillend millieu zijn opgegroeid, onder invloed van verschillende menschen staan en niet alleen leven, doch ook geleefd worden. We moeten hier ook denken aan bepaalde soorten van menschen, aan hun temperament, aanleg, mentaliteit, geestelijke en lichamelijke constitutie. Ook denken we aan ras en volk, cultuur en religie. Ook de invloed van het gezag, denk aan het gezag der kerk, het gezag van de ambtsdragers spreekt hier een woord mee. Vandaar, dat er ook nauw verband is tusschen zedelijkheid en zeden. De samenhang van het zedelijk leven met de geijkte gewoonten des levens is dikwerf grooter dan men denkt. Toch is er iets dat dieper ligt dan de verschillende vorm en gestalte (wilt ge, toepassing) van het geweten; iets wat van alle gewetens van alle menschen tezamen gelijk is, hetzelfde is. Dat ligt aan elk geweten ten grondslag. En dat is, dat het geweten een scheppings Gods is, een „Ruf” zegt Heidegger, een schreeuw, een geroep, een signaal, dat ons waarschuwt voor de gevaren op den weg, en tevens zegt, dat we den verkeerden weg zijn ingeslagen. Dr. W. Aalders zegt in zijn werk over „Het geweten” bldz. 128: „daarom is het als een vreemdeling en rustverstoorder in deze wereld; een „unheimliche” gast, dien wij, als hij aanwezig is, dikwijls zouden willen missen en wiens afwezigheid het grootste gemis is, te grooter naarmate wij hem minder missen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen