Melanchthon

Het was op 19 april 1960 vier eeuwen geleden, dat Philippus Melanchthon op 63-jarige leeftijd te Wittenberg stierf.
Weliswaar ligt het meer op de weg van de Lutheranen om hem te herdenken, maar het zou van ondankbaarheid getuigen, als wij geheel aan hem voorbijgingen.
|Calvijn dacht in verschillende opzichten anders dan Melanchthon. Dat belette hem echter niet om uiting te geven aan de waardering, die hij voor hem had. Hij schreef eens: Ik eer Melanchthon zowel vanwege de excellente kennis, die hij bezit, als vanwege zijn deugden, en vooral omdat hij getrouw heeft gearbeid om het Evangelie te verdedigen.
Melanchthon heette eigenlijk Philipp Schwarzerd. Zijn moeder was een nicht van de beroemde humanist Reuchlin. Deze interesseerde zich voor de veelbelovende Philipp, aan wie hij de vergriekste naam Melanchthon (zwarte aarde) gaf. Na een studie aan de universiteiten van Heidelberg en Tübingen werd de jonge geleerde al in 1518 hoogleraar te Wittenberg, waar hij het Grieks had te doceren.
Daar kwam hij zozeer onder de invloed van Maarten Luther, dat Reuchlin van hem te horen kreeg, dat hij liever wilde sterven dan zich van Luther laten losmaken.
Uit het boek, dat in 1521 van zijn hand verscheen, de „Loci", blijkt, dat hij evenals de hervormer van Wittenberg de weg tot het rechte verstaan van de Heilige Schrift gevonden heeft. Het bevatte, zozoals de titel zegt, de hoofdzaken van de theologie. Uitgaande van de Brief aan de Romeinen behandelde de auteur onderwerpen als vrije wil, zonde, wet en evangelie, genade, rechtvaardiging, geloof, hoop, liefde, de sacramenten.
Deze eerste protestantse geloofsleer is herhaaldelijk herdrukt en later aangevuld en uitgewerkt tot een systematisch geheel. Het reformatorisch geluid klinkt er dan echter niet zo zuiver meer in door.
Melanchthon bestrijdt de caricatuur, die de R.K. theologie van de leer des heils gemaakt heeft. Hij stelt weer in het licht dat Gods genade de gunst Gods is, de welwillendheid Gods jegens ons, en dat het geloof daarop gericht is. „Het geloof is dus niet anders dan vertrouwen op de barmhartigheid Gods, die in Christus beloofd is."
Dit reformatorische inzicht heeft Melanchthon ook in de Augsburgse Confessie en in de Apologie daarvan onder woorden gebracht (1530-'31).
Hij is niet alleen de grondlegger van de protestantse dogmatiek maar ook de voornaamste opsteller van het belangrijkste lutherse belijdenisgeschrift: de confessie van Augsburg. Kort maar kernachtig zegt deze belijdenis, dat de mensen voor God niet gerechtvaardigd kunnen worden door hun eigen krachten, verdiensten of werken, maar dat zij uit genade gerechtvaardigd worden, om Christus' wil en door middel van het geloof.
Ook in de Apologie — een uitvoerige verdediging van de Augsburgse Confessie — treffen ons de scherpe formuleringen. Belofte en geloof zijn op elkaar betrokken. Het geloof is de ware kennis van Christus, het leeft van de weldaden van Christus. Het vernieuwt de harten en gaat aan de vervulling van de wet vooraf.
In dit alles sluit Melanchthon zich geheel bij Luther aan. Maar het is vergeleken bij Luther's wijze van spreken winst, als hij sinds 1532 uit de Schrift aantoont, dat rechtvaardiging geen rechtvaardigmaking maar rechtvaardigverklaring is. Deze juridische, of zoals wij met Melanchthon nog liever zeggen, forensische opvatting van de rechtvaardiging heeft zowel in de Lutherse als in de Gereformeerde kerken ingang gevonden. De tegenstelling tot de R.K. leer is erdoor verscherpt.
Toch hebben wij ook kritiek op de latere ontwikkeling van Melanchthon. Uit vrees voor de revolutionaire dwepers, die hem in de maanden, dat Luther op de Wartburg vertoefde, de schrik van zijn leven bezorgden, gaat hij de nadruk leggen op de wet, ook op de natuurlijke wet. Daarbij maakt hij een dankbaar gebruik van wijsgerige argumenten. Zijn humanistisch verleden laat zich gelden!
Bovendien begint hij uit reactie tegen een determinisme, dat hij hier en daar ziet dreigen, de verantwoordelijkheid van de mens zo eenzijdig te accentueren, dat hij tot uitspraken komt, die niet reformatorisch meer zijn.
Het heet dan, dat er bij de bekering drie oorzaken samenwerken: het Woord Gods, de Heilige Geest, en de menselijke wil, die toestemt en het Woord Gods niet weerstaat! De oorzaak van de verkiezing is Gods barmhartigheid. Maar ons aannemen van de belofte moet meewerken!
Hoe is Melanchthon toch tot deze ernstige ontsporing gekomen?
Hij heeft zich niet in alles door het Woord laten leiden. Calvijn merkte al op: Melanchthon, die wat bang is uitgevallen, heeft zich veel te veel willen aanpassen aan het gezond verstand van de mensen. Daarom heeft hij wat dit punt betreft meer gesproken als filosoof dan als theoloog.
Mede door deze afwijking heeft de leer van Melanchthon aanleiding gegeven tot heftige theologische twisten, en dat terwijl hij zelf intens verlangde naar eenheid en vrede . . .
Men had ook andere grieven. Zo week zijn opvatting van het Avondmaal af van die van Luther om te naderen tot die van Calvijn. Dat maakte hem bij de „echte Lutheranen" verdacht.
De laatste periode van zijn leven is moeilijk geweest. Hij was niet opgewassen tegen de taak om leiding te geven aan het protestantisme in Duitsland, die hij na de dood van Luther kreeg te vervullen. Hij was te aarzelend in zijn optreden en te spoedig bereid om concessies te doen. En hij maakte meer dan eens ernstige fouten, die hij wel eerlijk bekende, maar die zijn tegenstanders hem hoogst kwalijk bleven nemen.
Intussen zette hij zijn werk in Wittenberg voort. Velen zijn door zijn onderwijs tot dienaren van het Evangelie gevormd. Een van zijn leerlingen was Zacharias Ursinus, wiens arbeid voor de kerken van gereformeerd belijden van grote betekenis zou zijn.
Melanchthon verdient de erenaam, die hem gegeven wordt: praeceptor Germaniae, leermeester van Duitsland.
Hij droeg er zorg voor, dat er goede scholen werden gesticht en hij schreef zelf verschillende leerboeken. Een klassieke opleiding en kennis van de grondtalen van de Heilige Schrift achtte hij eis voor een dienaar des Woords. De andere reformatoren gingen hier trouwens geheel mee accoord.
Allerlei factoren hebben ertoe geleid, dat Melanchthon in de schaduw van Luther kwam te staan, en door vele Lutheranen zelfs niet meer ten volle werd vertrouwd. Maar hij was en bleef bij alle verschil van karakter en inzicht Luthers beste vriend en voornaamste medewerker. Luther had Melanchthon nodig en Melanchthon kon Luther niet missen!
Hij is naast de grote hervormer in de Slotkerk van Wittenberg begraven.
Onder Gods zegen heeft hij ondanks al zijn gebreken veel voor de zaak der reformatie gedaan.
Ook wij hebben daarom reden om de vrome, zachtmoedige en begaafde Philippus Melanchthon dankbaar te herdenken.

Van Genderen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen