Erasmus

Betekenis
Het kan niet de bedoeling zijn een uitvoerige beschrijving van zijn levensloop te geven. Kranten en bladen zullen dat zeker doen. Het gaat ons om een paar karakteristieke trekken voor het leven van deze figuur, aan wie van 27 tot 29 oktober een internationaal Erasmus-congres wordt gewijd. Men moet wel een uitzonderlijke figuur zijn als in een tijd, die bepaald niet gebrand is op de geschiedenis, zoveel aandacht aan een man wordt gegeven.
Vanwaar deze belangstelling?
Enerzijds kan dit verklaard worden uit het feit dat Erasmus leefde op de grens van twee tijdperken. Hij behoort deels tot de middeleeuwen, deels tot de nieuwe tijd, die na de middeleeuwen kwam. Hij heeft een bepaalde overgangstijd meegemaakt, zoals wij die vandaag ook meemaken. Het is te begrijpen dat een dergelijke figuur ons vandaag kan aanspreken.

Anderzijds is deze belangstelling te danken aan de grote betekenis, die deze onwettig geboren zoon van een priester heeft. Hij is zijn leven lang een trouw zoon van de Roomse Kerk gebleven, hoezeer hij ook in allerlei werken de misstanden in die kerk heeft gehekeld. Zijn bekendste werk „De lof der zotheid" is vol scherpe kritiek op de aflaten, de verering der heiligen, allerlei bijgelovige praktijken, het leven van de monniken. Maar dat verhinderde hem niet om in deze kerk te blijven en niet met de Reformatie mee te gaan. Weliswaar nam hij in het begin een welwillende houding tegenover de Reformatie aan; zelfs hebben verschillende reformatoren zijn invloed ondergaan, zoals Zwingli en de vriend van Luther, Melanchton. Maar op den duur werd de kloof tussen Erasmus en de Reformatie groter. Het werd duidelijk dat Erasmus en de Reformatie iets anders bedoelden en voorstonden.
Zijn grote betekenis is gelegen in het feit dat hij een van de leidende figuren van het Humanisme is geweest en de studie van de klassieke talen sterk heeft bevorderd. Van enorme waarde is zijn uitgave van het Nieuwe Testament in het Grieks geweest met toevoeging van een vertaling en aantekeningen. Deze uitgave verscheen in 1516, een jaar voordat Luther zijn 95 stellingen publiceerde. De heerschappij van de Roomse Bijbel, de Vulgaat, werd hierdoor gebroken. De uitgave van Erasmus werd de grondslag voor nieuwe Bijbelvertalingen o.a. van Luther in de tijd van de Reformatie.
Deze grote geleerde heeft de Kerk der Reformatie belangrijke hand- en spandiensten verleend. Zijn leus „terug tot de bronnen", die hij met alle humanisten gemeen had, en die hij zelf in zijn taalstudies tot werkelijkheid bracht, is ook de Reformatie ten goede gekomen.
Erasmus is bovendien een groot Europeaan geweest. Hij was een echte kosmopoliet, die in Parijs had gestudeerd, driemaal Engeland bezocht, in Italië is gepromoveerd en vele jaren in Bazel heeft gewoond, waar hij in 1536 is gestorven.
Maar vooral is Erasmus een modern mens geweest, die sterke nadruk heeft gelegd op de vrijheid van de christen en op de waarde van de menselijke beslissing.
Terecht is hij een bijbels humanist genoemd, die een grootse poging heeft gedaan om Bijbel en Humanisme met elkaar te verbinden en zo een tussenweg zocht tussen Rome en de Reformatie.

Strijd met Luther
Erasmus was een tijdgenoot van Luther, die 14 jaar later werd geboren. Er was in het begin een sympathieke verhouding tussen deze twee. Er is een uitvoerige briefwisseling tussen deze beide mannen bewaard. „Het scheen, of zij beiden door God geroepen waren, mannen van totaal andere aanleg en begaafdheid, doch één in hun reformatorisch ideaal, om leiding te geven aan een wereld die in ongekende revolutionaire begeestering tot een gloeiende lavastroom was geworden".
In 1524 verscheen Erasmus' boek over de vrije wil, dat een openlijke breuk met Luther betekende. Een jaar later komt Luther's antwoord: De servo arbitrio — de knechtelijke wil. Diep verontwaardigd was Erasmus over dit antwoord. Erasmus schreef aan Luther in 1526: „Wat voor bewijskracht hebben al die in hansworstentaal geklede schimpscheuten toch, die kennelijke onwaarheden, dat ik een godloochenaar zou zijn, een epicurist, een twijfelaar, een godslasteraar, en nog veel meer?
Het bedroeft mij, en ieder oprecht mens met mij, dat gij zo aanmatigend, zo onbeschaamd, zo oproerig van aard zijt, dat gij de gehele wereld door heilloze tweedracht beroert".
Heeft Erasmus gelijk gehad? Waar ging het in deze strijd om?
Erasmus als een rasechte humanist poneerde dat de mens een zelfstandigheid bezit naast en tegenover God. Op dit punt heeft Luther scherpe pijlen op Erasmus gericht. Luther had zelf duidelijk gezien dat geen mens door zijn vrije wil tot gerechtigheid en zaligheid komt, maar dat Christus door Zijn Woord de wil bevrijdt en levend maakt.
Hier ligt het grote verschil.
Luther mag de zaak bijzonder scherp gesteld hebben, maar hij heeft het profetisch gezien: als Erasmus' gedachte invloed krijgt, dan is de Reformatie in feite getorpedeerd; wat veel erger is dan is het Evangelie van vrije genade ontkracht. Dat zou de Satan welgevallig zijn. „Zijn enige doel is, om in de mens de illusie te wekken dat hij in zichzelf wat zou zijn en kunnen, om hem, wanneer die zoete illusie in hem heeft postgevat, als een weerloze en armzalige prooi in te lijven in het rijk van de duisternis en de leugen".
We mogen dankbaar zijn dat Luther als een derde Elia, zoals dr. W. Aalders hem getypeerd heeft. Erasmus heeft weerstaan en afgewezen. Als ik de Erasmuspostzegel zie, wil ik dat niet vergeten.

Invloed
In een klein boekje over Erasmus schreef de remonstrantse prof. dr. G.J. Hoenderdaal zeer onlangs: „Kortom, die groepering in de christenheid die vrij onderzoek van de bijbel gepaard laat gaan met anti-dogmatisch geloof, dat eerder geleid wordt door de praktische vroomheid en navolging van Christus dan door kerkelijke leerstelligheid, heeft veel aan Erasmus danken".
Luther's klemmende vraag is geweest: Hoe krijg ik een genadig God?
Maar de vraag voor Erasmus was; Hoe moet ik als christen leven?
Erasmus heeft het Christendom van de bergrede gepropageerd; hij streed voor verdraagzaamheid; niet de leer, maar het leven; niet de belijdenis, maar de praktijk.
Erasmus is zijn tijd ver vooruit geweest.
Maar een eeuw later droeg het door hem gestrooide zaad reeds vrucht: Arminius en Hugo de Groot toonden zijn invloed te hebben ondergaan.
In de 18e eeuw, de eeuw van de Verlichting, heeft men zich in vele opzichten bij Erasmus aangesloten. Het latere Modernisme heeft zich gaarne op Erasmus beroepen.
Vandaag is Erasmus een modern theoloog, wiens ideeën „in" zijn.
Velen zeggen vandaag: de leer interesseert me niet; op het leven komt het aan. Die instelling had Erasmus ook.
Als we vandaag moesten kiezen tussen Luther en Erasmus dan kreeg Erasmus meer stemmen dan de reformator uit Wittenberg, en dat niet alleen omdat Erasmus een Nederlander en Luther een Duitser was!
Het is de vraag hoeveel erasmiaanse trekken het huidige kerkelijke en geestelijke leven vertoont.
Eerherstel voor Erasmus? Neen, toch niet. Luther had en heeft gelijk: alleen Gods genade redt; de mens doet niets, heeft niets, kan niets. Maar het is onmogelijk dat wie Christus door een waar geloof is ingeplant niet zou voortbrengen vruchten der dankbaarheid. Doch zo bedoelde Erasmus het niet.
Erasmus was een groot Nederlander, een knap taalgeleerde, een moderne Europeaan, maar geen schriftuurlijk reformatorisch christen, die de diepte van de zonde en de hoogte van de genade kende. Erasmus heeft ons gebracht op de weg van de synthese, de verbinding van kerk en cultuur, van God en mens. Zijn opvattingen staan haaks op de gereformeerde belijdenis en ondermijnen die. Het is plicht dit bij de herdenking van zijn geboortedag eerlijk te zeggen.

J.H.V.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen