Slaat het getij om? (I)

Dr. H.M. Kuitert is een opmerkelijk theoloog. In een al weer vrij ver achter ons liggend verleden schreef hij over zaken van geloof en leven dingen, die als stenen in de gereformeerde vijver vielen en daarin grote kringen trokken. Aan de doorbraak van het nieuwe theologische denken op het gereformeerde erf en aan de herijking van allerlei ethische gedragscoden binnen christelijke kring, gaf dr. Kuitert met zijn gedurfde standpunten en publikaties een extra impuls. Modern denkende kerkleden trokken zich aan hem op, omdat hij de durf had de traditionele geloofsleer van de kerk op wezenlijke punten ter discussie te stellen en wat rechts heet in kerkelijk Nederland, verguisde hem omdat men in de VU-theoloog de verpersoonlijkte vrijzinnigheid zag.
Tussen toen en nu is het weliswaar niet helemaal stil geweest, maar geruchtmakende uitspraken en sterk in het oog lopende publikaties bleven achterwege. Wel komen zijn boeken „Verstaat gij wat ge leest" en „Zonder geloof vaart niemand wel", zoals op de laatste ambtsdragersconferentie, nog regelmatig in beeld en zeker zal ook zijn boek „Een gewenste dood" (euthanasie en zelfbeschikking) aandacht hebben getrokken, maar voor het overige vond men dr. Kuitert in de voorbije jaren met weinig opzienbarend theologisch timmerwerk aan de weg.
Kuitert is daar nu weer helemaal terug, met een boek dat wel als zeer opmerkelijk mag worden aangemerkt. In korte tijd - het verscheen enkele weken geleden - heeft het in allerlei kring reacties opgeroepen, die variëren van enthousiaste instemming en gereserveerde bijval tot onthutsing en ergernis. Ironische bijkomstigheid daarbij is dat ditmaal de bijval generaal gesproken, meer van „rechts" komt en dat het nu de beurt aan „links" is om verdrietig te zijn. Het boek heeft als titel „Alles is politiek, maar politiek is niet alles", een uitgave van Ten Have.

Geen beoefening van politieke theologie
Kort aangeduid legt de schrijver in dit boek dynamiet onder de stelling dat de kerk het tot haar verantwoordelijkheid moet rekenen in vragen van politieke en maatschappelijke aard uitspraken te doen en oplossingen te bedenken, met het doel het beleid van overheid en parlement daarmee te beïnvloeden en stuur te geven. Dr. Kuitert rekent deze verantwoordelijkheid niet tot de wezenlijke opdracht van de kerk. De theologie en de kerkelijke prediking hebben zich primair te richten op de relatie tussen God en mens, op de vraag wie God is, waarom en waarin wij op Hem aangewezen zijn en wat Hij van ons mensen wil. Al het andere zit daar als een rank omheen. Kerkelijke uitspraken op politiek en maatschappelijk terrein zijn riskant, allereerst omdat de kerken in het algemeen op deze terreinen onvoldoende inzicht in huis hebben om op kundige wijze te oordelen en verantwoorde uitspraken te doen; vervolgens omdat deze uitspraken kunnen betekenen dat kerken de parlementaire democratie geweld aandoen, zeker wanneer deze uitspraken door mobilisatie van de achterban een dwangmatig karakter krijgen. Verder is er het kerkrechtelijk aspect van kerkelijke uitspraken op politiek en maatschappelijk gebied. Kuitert is van oordeel dat aan allerlei kerkelijke actueel-politieke uitspraken elke kerkrechtelijke grond ontbreekt en dat kerkleden zich aan het gedrag van de meerdere vergaderingen op dit punt terecht kunnen ergeren. Bovendien hebben kerkelijke uitspraken op politiek en maatschappelijk terrein altijd een vrijblijvend karakter, vrijblijvend in deze zin, dat er voor kerkelijke leiders die deze uitspraken doen, geen verantwoordelijkheid aan vastzit. Zij kunnen er politiek niet op worden aangesproken. Er staan op de eventuele negatieve gevolgen van hun uitspraken geen sancties, behalve dan dat zij zich er het ongenoegen van de kerk aan de basis mee op de hals kunnen halen.
Aangesproken op het feit dat toch ook hij behoorde tot degenen die in de zestiger jaren aandacht bepleitte voor de politieke kant van theologie en geloof, stelt Kuitert dat de kerken sindsdien zijn doorgeslagen naar de overdreven stelling dat de kerk tot plicht heeft altijd maar weer politiek te spreken en dat theologie pas relevant (van betekenis) is als het politieke theologie is. Deze stelling vindt de schrijver levensgevaarlijk. Wanneer de kerk haar eerste en belangrijkste taak, te weten het doorgeven van het Evangelie van Gods reddend handelen, inruilt voor een vereenzelviging van deze boodschap met een specifiek politiek programma, dan is zij op de verkeerde weg. Afgezien van het feit dat het Evangelie niet aan linkse of rechtse politiek dienstbaar kan worden gemaakt, loopt de kerk ook gevaar in allerlei details van de politieke machtsstrijd verstrikt te raken.
Hebben het Evangelie en het christelijk geloof dan geen uitwerking in de richting van het maatschappelijk krachtenveld en moet die uitwerking helemaal aan de politiek worden overgelaten? Komt daarvan in de bestaande politieke, economische en sociale machtsverhoudingen iets terecht zonder pressie van kerkelijke zijde? Kuitert is zich deze vraag bewust. Hij benadrukt in dat verband de verantwoordelijkheid van elke christen individueel. Er is zeker verband aanwijsbaar tussen geloof en politieke betrokkenheid van de christen, en de noodzaak van opvoeding daartoe door de prediking van het Evangelie ontkent Kuitert niet. In politieke en maatschappelijke vragen kan de kerk wel degelijk een rol vervullen door wantoestanden te signaleren, door diaconaal als vangnet voor de minder bedeelden in de samenleving te functioneren, maar zegt Kuitert, laat de kerk vooral geen gedetailleerde politieke oplossingen suggereren of decreteren, want zij weet daarvoor gewoon te weinig, afgezien nog van het gevaar dat zij er binnen eigen gelederen ongewenste polarisatie mee kan oproepen. De kerken, inclusief de Wereldraad van Kerken en de Nederlandse raad van kerken, kunnen naar de mening van de schrijver geen instrument van politiek handelen en spreken zijn, eenvoudig omdat zij gemeenschappen van allerminst gelijkgerichte christenen vertegenwoordigen.
Schrijvend over de politieke betekenis die vandaag door velen aan de bijbel wordt toegekend, stelt Kuitert dat hij die niet zo ziet zitten. Maatschappij-kritiek komt naar zijn overtuiging in de bijbel niet voor. Natuurlijk kijkt in dat verband de Bergrede om de hoek, dat gedeelte uit het Nieuwe Testament, waaraan door politiek geëngageerde theologen en andere kerkleden centrale waarde wordt toegekend. De schrijver ziet in dit bijbelgedeelte wel aanwijzingen voor de navolging van Jezus, maar twijfelt zeer aan hun politieke en maatschappelijke bruikbaarheid.
Mag en kan er dan nooit sprake van politiek spreken door de kerk zijn? Jawel, in noodsituaties. In situaties waarin de politieke kanalen om tot noodzakelijke veranderingen in de maatschappij te komen ontbreken. Van zo'n situatie is sprake in Zuid- Afrika, waar door verschillende kerken stem en steun wordt gegeven aan degenen, die via politieke partij of parlement geen macht kunnen vormen.
Het boek rekent op niet mis te verstane wijze af met de voorstanders van politieke theologie. De West-Duitse theologe Dorothee Sölle wordt daarbij al erg stevig in de tang genomen.
De draad die door het boek van Kuitert loopt gaat terug op de tweerijkenleer van Maarten Luther. Heel kort samengevat komt deze neer op de stelling dat christenen een dubbele, niet gelijke verantwoordelijkheid hebben. Enerzijds zijn ze als gelovige vanuit het Evangelie verantwoordelijk tegenover God. Hun andere verantwoordelijkheid is die van burger tegenover de wereldlijke overheid.

Een kerk die de naam van God niet meer durft noemen
In een toelichtend gesprek over zijn nieuwste boek kwam op de schrijver natuurlijk onontkoombaar de vraag af hoe zijn standpunt zich verhoudt tot de uitspraak van de generale synode van de gereformeerde kerken over de stationering van Amerikaanse kruisraketten op Nederlandse bodem. De synode sprak uit dat deze plaatsing - en de instemming ermee - strijdig is met een leven in navolging van Christus. Kuitert zet een groot vraagteken bij de absoluutheid waarmee de synode deze uitspraak deed. Hoe weet men zo zeker wat hier Gods wil is? De stelling dat „de kernwapens de wereld en ook ons land uit moeten" is een algemeen aanvaardbare stelling, die echter helemaal geen christelijke uitspraken als ondersteuning behoeft. De vraag wanneer en hoe dat moet gebeuren, zonder daardoor juist een kernoorlog op te roepen, is een kwestie van rationele inschatting.
In zijn uitspraken in en rond het boek gaat prof. Kuitert zelfs zover, dat hij de stelling verdedigt: „Als kerken hun heil zoeken in een politieke en maatschappelijke taakstelling, gebeurt precies datgene wat ze proberen te verhinderen, namelijk dat de laatste reden om bij de kerk te horen verdwijnt." Kuitert is er dan ook helemaal niet van overtuigd dat de uittocht uit de kerken zo groot is omdat er binnen de kerken te weinig ruimte voor politiek en maatschappelijk engagement (betrokkenheid) zou zijn. Een kerk die de naam van God niet meer durft noemen en zich in politiek en maatschappelijk activisme stort, is een verloren kerk, stelt de schrijver. Naar zijn oordeel vertonen de kerken een toenemende gêne (verlegenheid) om het over God te hebben in een cultuur, die Hem vrijwel uit haar gedachten heeft gebannen. De politiek gekleurde theologie heeft de beoefening van het verticale aspect van het geloof uit het oog verloren.
Met het vorengaande heb ik de strekking en de bedoeling van het nieuwe boek van de VU-geleerde naar ik meen voldoende weergegeven. In het volgende artikel wil ik op enkele dingen uit het boek, dat ons blad ter bespreking toegezonden kreeg, graag nader ingaan.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen