Spiritualiteit in het zoeken naar kerkelijke eenheid (III)

De kerkelijke kaart van Nederland vertoont een zo grote variatie aan gereformeerd kerkelijk leven, dat men er zelf de weg in kwijt raakt, laat staan, dat men aan iemand in het buitenland kan duidelijk maken welke verschillen er zijn tussen de gereformeerde denominaties. We zagen, dat voor een deel nuanceverschillen in vroomheidsbeleving de kerkelijke verdeeldheid in de hand hebben gewerkt. Nu dienen we te letten op het omgekeerde proces. De toestand die door de kerkelijke verdeeldheid is ontstaan heeft geleid tot een opsplitsing van authentieke trekken van vroomheid, die op een eenzijdige manier binnen de verschillende denominaties gestalte heeft gekregen.
Vergelijken we de situatie waarin wij ons nu bevinden met die van de Gereformeerde Kerk, zoals deze hier in de zestiende eeuw werd geïnstitueerd en in de volgende eeuwen zich kon ontplooien, dan is er een opmerkelijk verschil. Wanneer ik een enkele grote lijn zoek, dan valt te denken aan de eenvoudige, praktische vroomheid, die wij vinden binnen de kringen van de Nadere Reformatie: in het begin vooral theoretisch, bevindelijk, gestileerd naar de geboden van God. Daarnaast is er tegelijkertijd een type van vroomheid dat een meer dogmatisch karakter vertoont, minder affectief en meer gericht op de ware leer, die sinds Dordt vastlag en verdedigd moest worden, met grote aandacht voor de volstrektheid van de genade, die zich in de verkiezing manifesteert. In de zeventiende eeuw voegt zich bij deze twee herkenbare typen dat van de verbondsvroomheid, die ook weer allerlei verschillende accentueringen vertoont. In zekere zin is er sprake van een voortgaande lijn, die aan te wijzen is van de middeleeuwse moderne devotie, en mystiek naar de devotie van de Nadere Reformatie. Een lijn, die in zeker opzicht ook doorloopt van de middeleeuwse scholastiek naar de grote gereformeerde scholastici van de zestiende en zeventiende eeuw, terwijl zelfs voor het type dat zich als verbondsvroomheid laat omschrijven parallellen zijn te vinden in de voorafgaande tijden.
Maar al deze typen bevinden zich binnen de ene Gereformeerde Kerk, hoe wij ons die eenheid ook hebben in te denken. Zij troffen elkaar binnen de ene ruimte van de Nederlandse Gereformeerde Kerk. Zij konden daardoor bevruchtend op elkaar inwerken. Zij waren ook in staat om elkaar te corrigeren en op manco's te wijzen, die in het eigen type aanwezig waren. Zij waren met elkander in staat op de een of andere manier de katholiciteit van de gereformeerde vroomheid te vertegenwoordigen.

Opsplitsing
De kerkelijke verdeeldheid daarentegen heeft geleid tot een opsplitsing van authentieke trekken, een eenzijdige accentuering ervan binnen afzonderlijke kerkelijke denominaties. We noemen dit een de-katholisering van de gereformeerde vroomheid, die immers op zichzelf gekenmerkt wordt door haar breed katholiek karakter.
Gereformeerde vroomheid is katholiek van aard. Zij wil niet eenzijdig op één kant van de waarheid de nadruk leggen. Zij wil recht doen aan de aspecten die de Schrift naar voren brengt: de volstrektheid van de genade, het leven naar de Schriften en de ontmoeting binnen de ruimte van de kerk, van de ene heilige, algemene, christelijke kerk. Neem het eerste weg: de verkiezende genade, wat blijft er anders over dan dogmatisme: de dood voor ware vroomheid. Neem het tweede weg, het leven bij de Schriften, wat resteert er anders dan spiritualisme, dat van hoge vervoering weet te spreken, maar voor echte vroomheid de doodsteek betekent. En neem de kerk in haar eenheid weg, in haar katholiciteit, wat is anders het gevolg, dan een compleet scheef trekken van alle andere aspecten van de vroomheid.
Sectarische trekken gaat zij vertonen. Een deelaspect van de waarheid kan een leugen worden.
Een deelaspect van de vroomheid kan haar totaal corrumperen. Van Ruler schreef zijn befaamde opstel over de ketterijen aan de rechterflank. Men kan deze evengoed signaleren, waar de leer strak staat van zuiverheid, of waar de bevinding een eigen leven is gaan leiden, of waar het verbond geen ruimte van geloofsleven biedt, omdat het een substituut van de verkiezing is geworden. Gereformeerde spiritualiteit kan slechts gedijen binnen een Gereformeerde Kerk die één is.
Katholiek-gereformeerde vroomheid is slechts mogelijk binnen een kerk die werkelijk één is. Wij belijden deze eenheid van de kerk met de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Deze kent geen twee kerken en kan en mag in deze zin niet worden uitgelegd. De eenheid van de kerk vindt haar grond in Christus zelf. Wij dienen met deze belijdenis volstrekt ernst te maken. Het kan ons duidelijk worden, waarom, als we letten op de motieven die Calvijn hebben geleid bij zijn spreken over de kerk. Calvijn wordt wel de theoloog van de Heilige Geest genoemd. Op een bijzondere manier heeft hij het werk van de Geest beschreven in het derde boek van de Institutie. Men bemerkt onder het lezen, dat hier zijn volle belangstelling ligt. En vragen we, waarin voor hem het geheim gelegen is van het werk van de Geest, tevens het geheim van wat voor hem ware vroomheid inhoudt, dan is het antwoord: dat geheim ligt in de gemeenschap met Christus. De unio cum Christo, de incorporatie in Christus, de inlijving in Christus, het één plant zijn met Christus: dit alles vormt het centrum van zijn theologie, het middelpunt van zijn denken.
En dit alles is voor Calvijn geen vrome abstractie, geen piëteitvolle speculatie, geen religieuze esthetica. Het is voor hem experimentele, existentiële werkelijkheid, waarvan hij zelf gezegd heeft, dat hij deze werkelijkheid beter kon ervaren dan begrijpen. Hier ligt het hart van zijn theologie.
En ik schroom niet om te zeggen, dat hier het hart klopt van de gereformeerde vroomheid: ware, werkelijke, gelovige gemeenschap met Christus, vrucht van Woord en Geest, realisering van eeuwige verkiezing, ervaren werkelijkheid binnen de gemeenschap der heiligen, gereformeerde vroomheid niet in theorie maar in werkelijkheid. Dit is het hart van de zaak.

Relatie tussen eenheid en vroomheid
Vragen we nu, wat de eenheid van de kerk daarmee te maken heeft, dan zeggen we met Calvijn: alles. Want deze gemeenschap met Christus komt niet tot stand dan alleen door het „uiterlijke" middel, dat Christus gebruikt om ons in zijn gemeenschap te brengen en te houden. Iemand die Calvijn een beetje kent, zal in deze formulering het opschrift van zijn vierde boek terugvinden. Misschien stoot iemand zich aan de bijvoeging, waarin de kerk een uiterlijk hulpmiddel wordt genoemd. Dan geldt dit evenzeer voor de wijze waarop Calvijn spreekt over de „uiterlijke" prediking, en zelfs voor de onderscheiding tussen Woord en Geest. Inderdaad, wanneer men het Woord hoort, hoort men de Geest.
Toch blijven beide onderscheiden. En als ik over de kerk spreek, dien ik te bedenken, dat ik daarvan een levend lidmaat moet zijn. Lid zijn van een ware kerk is nog wat anders dan een levend lid zijn van Christus. Ik behoef daarover niet uit te weiden. Wat ons echter niet mag ontgaan is, dat Calvijn duidelijk uitspreekt, dat de kerk er is, om ons in de gemeenschap met Christus te brengen en te houden. In de termen van ons onderwerp zou ik ook kunnen zeggen, dat de kerk er is, om de ware vroomheid te onderhouden: de met liefde verbonden eerbied voor God, die de kennis van zijn weldaden tot stand brengt. Eerbied voor God, met liefde verbonden, voortkomend uit de gemeenschap met Christus.
Wanneer nu de kerk het uiterlijke hulpmiddel is, waardoor Christus ons in zijn gemeenschap brengt en houdt, of - anders gezegd - waardoor Hij de ware vroomheid in ons werkt en voedt, dan kan het zonder meer duidelijk zijn, dat deze vroomheid grote schade lijdt, wanneer het uiterlijke middel niet ten volle afspiegeling is van de rijkdom van Gods genade.

Wegvallen van de katholiciteit
De kerkelijke verdeeldheid is de oorzaak, dat de katholiciteit van de kerk gefrustreerd wordt. En waar in de bemiddeling de katholiciteit ontbreekt, daar moeten in het produkt van de bemiddeling ook wezenlijke elementen wegvallen. M.a.w., de katholiciteit van de kerk is nodig voor een voluit schriftuurlijke vroomheid, die recht doet aan wat de Schrift zegt over de menigerlei genade van God. Gods genade kent een grondpatroon: het is vrije genade, het is effectieve genade, het is verzoenende genade en het is genade die tot volharding in staat stelt. Maar binnen dit grondpatroon is er allerlei variatie mogelijk. Deze variatie hangt samen met de rijkdom van het werk van de Geest, die de Geest van God en de Geest van Christus is.
Verscheur de kerk en de genade wordt gecoupeerd. Verbreek de eenheid van de kerk en de geheelheid van de genade, zoals deze binnen het ene volk van God tot heerschappij wil komen, valt weg. Eenzijdigheden treden op in de sfeer van de cognitio (het kennen), of in de sfeer van het affectieve (het gevoel), of in de sfeer van het voluntatieve (de wil).
En eenzijdigheid heeft de wortel van het sectarische in zich. Daarom voert Calvijn ook een bewogen pleit voor de eenheid van de kerk en wij blijven trouw aan onze confessie wanneer wij dit pleit met hem voeren.

W. van 't S.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen