Calvijn en de mystiek (Mystiek IV)

Leerling van Luther
Over Calvijn en de mystiek kunnen we kort zijn. In grote lijnen staat Calvijn geheel achter Luther. Hij heeft Luthers opvatting omtrent de „wonderlijke ruil" geheel overgenomen. We herinneren ons, dat Luther daarin het geheim van de rechtvaardiging vond. Hij sprak er over in verband met het huwelijk dat de bruid en de Bruidegom hebben aangegaan. Zij zijn in gemeenschap van goederen getrouwd. En daardoor wordt hetgeen van Christus is het eigendom van de zondaar, terwijl de schuld en zonde van de laatste aan Christus wordt toegerekend.
Dat alles is een kwestie van de verzoening. Luther denkt daarover later in termen die juridisch van aard zijn. Er is sprake van toerekening. Dat klinkt inderdaad juridisch. Maar we vergeten niet, dat deze vorm van rechtspraak, waarin het komt tot vrijspraak, plaats vindt binnen de sfeer van de huwelijksgemeenschap tussen Christus en de zondaar. Luther denkt ook hier ook op een manier die alle ruimte laat voor de mystieke unie met Christus. En het is op dit punt, dat Calvijn in zijn spoor is gekomen.
Dit betekent, dat hij de rechtvaardiging door het geloof zeer centraal stelt. Maar juist omdat hij een leerling van Luther wil zijn (hij is wel de meest zuivere leerling van de Wittenberger reformator genoemd), neemt hij niet alleen de gedachte van de toerekening over, maar plaatst hij die ook in de context van de gemeenschap met Christus. Op dit punt zijn beiden, Luther en Calvijn, leerlingen van Paulus geweest, die immers telkens de aandacht vraagt voor de betekenis van het „zijn in Christus".
Op die manier had Calvijn een sterk wapen tegen de valse mystiek zoals deze gevonden werd bij een aantal geestdrijvers, die ook in Genève voet aan de grond probeerden te krijgen. Hij kon met Luther zowel de gedachte van de toerekening vasthouden, als ook die van de gemeenschap met Christus. Zo kon het komen tot een „tegelijkertijd" (simul) van de rechtvaardiging en de heiliging. Zijn theologie verspreidt een warmte, wanneer men haar tenminste heeft leren kennen, waardoor niet alleen het inzicht maar tegelijk ook de liefdevolle kennis wordt verdiept. Zijn optreden tegenover de mystieke spiritualisten werd geleid door de overtuiging, dat zij zich overgaven aan bespiegelingen, die niet reëel waren. Tegenover hun optreden legt Calvijn een zekere mate van nuchterheid aan de dag, die hij ontleent aan de norm van de Schrift.

Mystieke gloed
Toch ligt er een mystieke gloed over zijn gedachten. Ik wijs op drie belangrijke aspecten. Allereerst is er het fundamentele centrum van zijn theologie, dat bestaat in de gemeenschap met Christus. Terecht kan men zeggen, dat hier het middelpunt ligt van waaruit hij alles beziet.
Wij spreken in dit verband liever niet over uitgangspunt. Dat zou immers kunnen inhouden, dat hij de ontwerper is van een fraai samenhangend systeem. Zijn theologie wordt echter niet beheerst door één gedachte, door één idee, waaraan alles ondergeschikt is. Calvijn is niet de bouwer van een samenvattende beschouwing der theologie. Calvijn wil onderricht geven in de religie. Hij heeft de bevordering van de ware vroomheid op het oog. Hij werkt niet met stellingen, die de één uit de ander voortvloeien, waardoor een samenstel van waarheden ontstaat, dat het verstand kan boeien.
Integendeel, zijn theologie wordt gedragen door een werkelijkheid, die zich reeds in de eerste zin van de Institutie aankondigt: God en mens ontmoeten elkaar. Godskennis en zelfkennis zijn op elkaar afgestemd. En op dit punt ontstaat werkelijke kennis, die de naam van wijsheid verdient.
Of anders gezegd: waarachtige theologie wordt geboren uit de Godsontmoeting. Maar deze ontmoeting vindt plaats in de Here Jezus Christus en in Hem alleen. Kennis van God is daarom geen mystieke, onmiddellijke kennis, die zich onttrekt aan de openbaring, die God ons in Christus gegeven heeft. Zij is gebonden aan het „in Christus". Onze kennis van de dingen is vervat in onze gemeenschap met Christus.

Mystieke unie
Een tweede aspect, dat in het oog valt, is dat juist hier sprake is van mystiek: de ware gemeenschap met Christus. Christus is ons van geen nut, zolang Hij buiten ons blijft. Hij moet in ons wonen en werken door zijn Geest. Het is verrassend om te lezen, hoezeer Calvijn er op uit is, om twee dingen vast te houden: allereerst, dat het heil buiten onszelf in Christus is. We vinden nimmer, zoals de mystieke theologie ons wil doen geloven een spoor van God in ons. Laat staan dat we zelf iets goddelijks zouden hebben. We dienen daarentegen onze zaligheid buiten onszelf in Jezus Christus te zoeken.
Maar op hetzelfde moment (hier ook weer het simul van daareven, het „tegelijkertijd") is er sprake van dat Christus niet buiten ons mag blijven. Hij moet in ons wonen. En wij moeten in Hem leven. Er moet sprake zijn van een hartelijke en innige relatie met Christus. Calvijn is op de spanning die hier ontstaat uitvoerig ingegaan, ook telkens weer in zijn onderzoek. Wij vinden het heil buiten onszelf. Toch moet Christus in ons wonen.
De spanning wordt niet opgelost, maar zij wordt verstaan en ervaren in het geloof, dat Christus vindt in zijn beloften. Door het geloof! Calvijn kan ook zeggen: door de Geest! Want de Heilige Geest is de band der gemeenschap met Christus. En de eenheid met Christus komt tot stand door de Heilige Geest. Hij is het die door zijn verborgen werk ons Christus deelachtig maakt.
Hier komen bijbelse noties tot uitdrukking. Wij worden in Christus ingelijfd. In Hem ingeplant. Wij worden door de Geest zo werkelijk met Hem verbonden, dat Hij niet langer buiten ons woont, maar ook in ons een woning maakt. En dit is noodzakelijk, zal het heil van Christus door Hem verworven ons ook werkelijk ten deel vallen. Unio mystica is hier het begrip, meer nog de werkelijkheid. En toch is er geen sprake van vals mysticisme, omdat deze unio mystica betrekking heeft op onze eenheid met het menselijke vlees van Christus. Hoe langer hoe meer vlees van zijn vlees en been van zijn gebeente.

Een zaak vanervaring of bevinding
Het derde aspect heeft betrekking op de bevinding, ofwel de ervaring van het heil. Calvijn systematiseert niet. Hij kent zelfs geen orde des heils, waarin de chronologie de zaken bepaalt. Er is slechts één ding van belang. Het is de werkelijke verbondenheid met Christus. Buiten Hem hebben wij niets. In Hem hebben wij alles.
Vragen wij aan Calvijn, hoe het dan allemaal in elkaar zit, dan antwoordt hij: „...ik zal mij niet schamen, om te belijden, dat de verborgenheid te verheven is dan dat ik haar met mijn verstand zou kunnen begrijpen of met mijn woorden zou kunnen vertellen. En, om duidelijker te zeggen, ik ervaar haar meer, dan dat ik haar begrijp. En dus omhels ik zonder enige strijd de waarheid van God, waarin ik veilig mag rusten".
Calvijns geloofservaring is onderworpen aan de waarheid, d.w.z. aan het Woord van God, iets waaraan de mystieke spiritualisten uit Calvijns dagen zich beslist niet willen onderwerpen. Dit maakt ook het wezenlijke verschil uit tussen Calvijns mystieke unie en hetgeen de geestdrijvers van zijn dagen er van maakten. In geloof aan het Woord, kwam de ervaring van het geloof tot haar recht. Het is deze factor die aan Calvijns manier van omgang met de Schrift juist die kleur en die smaak verleent, die haar tot op heden zo aantrekkelijk, zo modern en actueel maakt. Men vindt bij hem kennis. Maar ook treft ons de ervaring. Het staat alles binnen het raam van die wijsheid die behoudt en die waarlijk de naam van wijsheid verdient.

W. van 't S.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen