Hermeneutiek en het Nieuwe Testament (1)

Kanttekeningen bij een theologisch vak
Waar hebben we het over als we nadenken over hermeneutiek? Op ieder vakgebied komt een eigen taalgebruik voor. Als wij artsen onderling horen discussiëren zal voor de meesten van ons hun taalgebruik veel onbegrijpelijks bevatten. Zo is dat ook op het terrein van de theologie. Vooral de laatste jaren vallen er in gesprekken en publicaties veel begrippen die voor menig gemeentelid heel wat hoofdbrekens kosten. Woorden als exegese en hermeneutiek staan juist de laatste tijd weer in het centrum van de belangstelling. Weten we wat hiermee wordt aangeduid? Exegese is in dit kader de uitleg van de bijbel en hermeneutiek kan op de korte noemer worden gebracht van bezinning op de regels van de Schriftuitleg.

De hermeneutiek levert dan ook de instrumenten aan, om op een verantwoorde wijze de Bijbel te verklaren. We moeten er wel voor oppassen, dat de hermeneutiek een te overheersende plaats in de theologie gaat innemen. Dat gevaar is zeker de laatste tientallen jaren niet denkbeeldig. Daarom zou ik ook nu willen pleiten voor een nauwe verbondenheid van de hermeneutiek met de andere facetten van theologiebeoefening. Als we nadenken over de uitleg van de bijbel, kun je immers niet om de Schriftvisie heen. Hoe zie je de bijbel? Wat voor soort boek is het? Daarom lijkt het me onjuist dat in deze belangrijke vragen alleen de hermeneutiek aan het woord komt. Dan dreigt het gevaar dat op fundamentele punten de hermeneutiek de boventoon gaat voeren, waarbij aan de leer en de belijdenis van de kerk slechts een marginale rol wordt toebedeeld.

De hermeneutiek zal zich dus bescheiden dienen op te stellen. Als de hermeneutiek zich meer en meer gaat profileren als de sleutelwetenschap voor de hele theologie en daarbij de band met het verleden en die met de andere vakgebieden veronachtzaamt, ontstaat er een "machtspositie" voor één facet van de theologie. Dit maakt de theologie als geheel uiterst kwetsbaar, omdat te veel geconcentreerd wordt op een punt.

Hermeneutiek zal daarom A.D. 2001 een historisch onderdeel dienen te hebben. Wij zijn niet de eersten die proberen te verstaan, wat God in Zijn Woord zegt. Vele eeuwen hebben mensen biddend geluisterd naar Gods spreken. In dit opzicht is Efeze 3: 18 van het allergrootste belang, waar het gaat om het samen met alle heiligen begrijpen hoe groot de breedte en lengte en diepte en hoogte is van de liefde van God in Christus. Daarbij is onze geestelijke betrokkenheid bij de kerk der eeuwen voor het verstaan van de Bijbel geen blok aan het been, maar juist een beleving van de gemeenschap der heiligen. Juist het feit dat wij samen met hen mogen delen in Gods grote heilshandelen in Zijn Zoon wil ons een geestelijke fijngevoeligheid schenken om echt te horen wat de Here tot ons allen zegt. Daarbij zullen er afhankelijk van de tijd waarin wij luisteren naar het Woord eigen accenten vallen, die de boodschap verrassend toespitsen op onze situatie. Dat betekent echter geen breuk met de boodschap van Gods handelen met en voor de kerk der eeuwen. Continuïteit met het verleden en actualiteit in de uitleg staan derhalve niet op gespannen voet. Men mag zich ook niet laten dwingen tot een keuze op dit punt. Beide aspecten recht doen is een heilige kunst, die alleen geleerd kan worden in een geestelijk proces, waarbij de Heilige Geest ons hart doorgloeit en ons verstand verlicht. Dat geeft breedte, diepgang en warmte aan de uitleg.

Facetten van het werk
Naar de grondbetekenis heeft hermeneutiek alles te maken met vertolken en vertalen. Bij de uitleg van de Schrift is immers allereerst het lezen en proberen te vertalen van de grondtaal, voor het Nieuwe Testament het Grieks, van het allergrootste belang. Daarbij komt de uitlegger vaak al de moeilijkheden op het spoor. Er moeten dikwijls vertaalkeuzes worden gemaakt. De uitlegger zal de structuur van de tekst moeten doorzien, zowel in grammaticaal opzicht als voor wat betreft de ontwikkeling van de gedachtegang. Hoe zit de tekst in elkaar? In de exegese is het van groot belang, dat de exegeet oog heeft voor de opbouw van het bijbelboek, het teksthoofdstuk, de pericoop en de tekst. Wie geen recht doet aan het grotere verband ontspoort gemakkelijk in de uitleg. Tevens is aandacht voor het soort tekst - ook wel genre genoemd - geboden. Het maakt nogal verschil of je een gelijkenis uit het evangelie uitlegt of dat je een passage uit een brief van Paulus behandelt. Het is belangrijk om de strekking te proeven van de uit te leggen tekst om zo te verslaan wat de schrijver daarmee beoogde voor de lezers.

Hermeneutiek verdiept zich tevens in de historische, sociale en maatschappelijke verbanden van de tijd van de schrijvers en van de vroege kerk. Het is vaak voor het verstaan van de tekst van belang om de "setting" mee te horen, klinken. Dat vraagt studie en fijngevoeligheid. Hoe vaak zijn wij geneigd onze maatschappelijke en sociale verhoudingen min of meer in te lezen in de geschriften van het Nieuwe Testament? Wij mogen de tekst niet losmaken van de eerste hoorders of lezers. Hermeneutiek is voor een deel een zich verplaatsen en zich inleven in de wereld van het Nieuwe Testament. Dan kan de uitlegger de tekst beter verstaan, doordat hij de taal, de wereld en de godsdienstige opvattingen van die tijd kent en mee hoort klinken. Soms gaat de tekst, bijvoorbeeld in de brieven, uitdrukkelijk in tegen dat wat de heidenen of de dwaalleraars leren. Hoe belangrijk is het dan om de verschillen met het christelijk geloof echt te peilen! De begrippen van de tegenstanders worden soms overgenomen, maar krijgen een heel andere lading.

Gereformeerde hermeneutiek
Gereformeerde bijbeluitleggers hebben over het algemeen veel op met de grammaticaal historische exegese. Dat is niet zonder reden. Zij hechten sterk aan de geopenbaarde tekst, zoals die voor hen ligt, waarbij het grammaticale en taalkundige aspect nooit verwaarloosd mag worden. Het peilen van de diepe betekenis van woorden, begrippen en zinnen is onontbeerlijk. Het komt aan op eerbiedig luisteren naar de tekst.
Tevens zijn zij er diep van overtuigd, dat God heel concreet met Zijn (heils)handelen en spreken in de historische werkelijkheid is ingegaan. Christelijk geloof is geen ideologie, maar vertrouwt op de Here in Zijn handelen en spreken in het leven van Zijn volk de eeuwen door, in deze wereld en op het allerhoogst in Zijn Zoon. Jezus Christus is Gods definitieve Woord.
De uitlegger is dan ook steeds gespitst op de woorden en werken van God, Zijn grote daden moeten worden aangewezen. Daarin ontsluit zich voor kerk en wereld het heil. Wie hieraan voorbij leeft door niet te horen en niet te gehoorzamen, plaatst zichzelf buiten de lichtkring van de evangelieboodschap. De taak van de Schriftuitleg is zo belangrijk, omdat dit middel bij uitstek gebruikt wordt om mensen geloofszicht te geven op de Here en Zijn handelen.
Daarmee is ook de grote verantwoordelijkheid van de hermeneutiek en de uitlegger geschetst. Als er onjuiste middelen worden gehanteerd zal dat leiden tot vervorming of vervalsing van de boodschap met alle gevolgen van dien.

Een goede hermeneutiek is dan ook van het allergrootste belang om de uitlegger te helpen, zodat hij bewaard wordt voor het geven van een verkeerde uitleg. Door goede regels voor de exegese zal de uitlegger ordelijk aan het werk gaan en zal hij steeds meer ervaring opdoen, mede door te rade te gaan bij de opvattingen van andere exegeten. Juist voor predikanten is het van het hoogste belang, dat zij tijd krijgen om de Schrift te bestuderen en zich zo in de uitleg voortdurend te bekwamen. Ook hier geldt dat oefening kunst baart. We bedoelen dan wel geestelijke oefening. En kunst is hier niet alleen vaardigheid en schoonheid, maar vooral geheiligde kennis. Die kennis werkt door in kunde en kundigheid. Zo vormt de Here Zelf mensen die anderen kunnen onderwijzen in de heilgeheimen die ons in Jezus Christus zijn geopenbaard. Zij zijn trouwe vertolkers van Gods boodschap. Zij leren zelf steeds weer verwonderd leven van wat God gegeven heeft en geeft. Dat heil vertolken zij dan ook van harte.

T.M. Hofman

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen