Gods welbehagen (1)

Door de engelenzang is welbehagen voor ons een woord met een vertrouwde klank. We treffen het trouwens op meer plaatsen in het Oude en in het Nieuwe Testament aan. In de berijming van 1773 is Psalm 89:8 een vers dat vooral vroeger veel gezongen werd:
Wij steken 't hoofd omhoog en
zullen d' eerkroon dragen
Door U door U alleen,
om 't eeuwig welbehagen.
Heeft men bij Lucas 2:14 meteen te denken aan Gods eeuwig welbehagen en aan de uitverkiezing of moet men erin lezen dat Gods welbehagen betrekking heeft op mensen in het algemeen? Als het woord "mensen" er zonder een nadere bepaling in voorkomt, is deze tweede verklaring taalkundig mogelijk. "Vrede zal op aarde dagen. God heeft in de mens behagen". Het is echter de vraag of het zo onbepaald en algemeen is.

Uitgaan van de grondtekst
We staan bij Lucas 2:14 voor een tekstkritische kwestie. In de meeste Griekse handschriften wordt het woord waarom het gaat in de eerste naamval gebruikt: eudokia. Hiervoor kan ook naar enkele oude vertalingen en naar sommige kerkvaders verwezen worden. In de tekstkritiek worden de handschriften met elkaar vergeleken. Het is niet gezegd, dat de meeste handschriften ook de beste zijn. Ze blijken veelal niet uit de eerste tijd, maar van latere datum te zijn. Verschillende tekstgetuigen die eigenlijk pas sinds de negentiende of twintigste eeuw bij het onderzoek betrokken worden, zijn ouder. Naar alle waarschijnlijkheid komen we daarmee het dichtst bij de oorspronkelijke tekst, tenminste als ze dezelfde lezing bevatten. In de tekstkritiek laten we de meeste stemmen dus niet gelden. We moeten bij de varianten die er zijn meer wegen dan tellen.

Deze uitweiding was nodig om duidelijk te maken dat men tegenwoordig niet zonder reden pleegt aan te nemen, dat het Griekse woord eudokia niet in de eerste, maar in de tweede naamval staat (eudokias). Dan hoort het als een nadere bepaling bij het voorafgaande woord: mensen van eudokia. We lieten dit nog even onvertaald, omdat we hierbij met twee opvattingen te maken hebben.

Het tekstverschil heeft gevolgen voor de indeling van de engelenzang. Uit de traditie kennen we de driedeling, zoals in de Statenverdeling:
• Ere zij God in de hoogste hemelen,
• en vrede op aarde,
• in de mensen een welbehagen.
Op grond van de Griekse tekst met de tweede naamval wordt in de nieuwere vertalingen en verklaringen in de regel gekozen voor een tweedeling, zoals die ook bekend is uit de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap:
• Ere zij God in den hoge,
• en vrede op aarde bij mensen des welbehagens.
De twee delen zijn met elkaar verbonden door het woord "en". De eer of heerlijkheid van God staat voorop en de vrede op aarde gaat daarmee samen.

Welbehagen of goede wil?
Meer dan bij de driedeling komen we bij deze tweedeling in aanraking met een probleem. Dan is het woord waarmee de lofzang van de engelen eindigt dus een bepaling bij "mensen". Zijn dat mensen die gekwalificeerd worden als mensen van goede wil?
Dat is de eerste opvatting. Zij is tot in de twintigste eeuw terug te vinden in vertalingen. Een voorbeeld van een rooms-katholieke vertaling is de Canisiusbijbel (uitg. 1955) met deze weergave:
• Glorie aan God in de hoge,
• En vrede op aarde onder de mensen van goede wil!

Bij de tweede opvatting is de vertaling: mensen des welbehagens (vert. NBG). Er zijn ook varianten van deze letterlijke weergave, zoals "mensen die in zijn gunst staan". Er is wel iets veranderd. De Willibrordvertaling, die door de Katholieke Bijbelstichting uitgegeven is, had eerst: vrede onder de mensen in Wie Hij welbehagen heeft - een correcte vertaling, maar met een voetnoot waarmee men in het roomse spoor bleef: "Om aan de door God aangeboden vrede deelachtig te worden moet men van goede wil zijn".
Bij deze zienswijze is Gods welbehagen wel de eerste, maar niet de enige factor. Men moet ervoor in aanmerking komen door van goede wil te zijn. Zo is de cirkel weer rond. De woorden van de engelen zijn naar het voorbeeld van de leer van Rome verbogen.
Gelukkig luidde de aantekening bij de tekst in latere edities anders. In 1996 werd behalve naar Filippenzen 2:13 naar Psalm 51:20 verwezen, waar het juist niet over de goede wil van de mens gaat. Ook in de commentaren brak een bijbels inzicht door. Een theoloog van naam als J.A. Fitzmyer voerde in 1981 een aantal goede argumenten aan voor zijn interpretatie: mensen aan wie Hij zijn gunst betoont.
Een belangrijk punt is, dat men sinds ongeveer vijftig jaar beschikt over nieuw materiaal uit de grotten van Qumran, waarin een uitdrukking opvalt die veel lijkt op de woorden van de engelenzang: "voor al de zonen van uw welbehagen".

Een principieel verschil
Eindigt de hemelse liturgie met de goede wil van mensen of met het welbehagen van God? Eeuwenlang is aan de goede wil gedacht. Ik herinner me nog dat een christelijke gereformeerd koor ruim een halve eeuw geleden heel mooi zong: pax hominibus bonae voluntatis (vrede voor mensen van goede wil). Het drong niet tot ieder door wat daarmee gezegd werd, want het was Latijn. Het waren de woorden van de Vulgata, de bijbelvertaling in het Latijn, die in de Rooms-Katholieke Kerk ondanks haar gebreken de gezaghebbende tekst van de Heilige Schrift is.
Het loflied van de engelen is echter zuiver theologisch. Het werk van God wordt bezongen en niet de kwaliteiten van mensen. De engelenzang harmonieert met de verkondiging door de engel die eraan voorafgaat. De engel wijst de weg naar het Kind in de kribbe. De grote blijdschap is er door Hem. In het eerste deel van de lofzang zijn twee vertalingen mogelijk: Ere zij God, en: Heerlijkheid is er voor God, heerlijkheid komt God toe. Het Grieks heeft hier geen werkwoordsvorm, geen "zij" en geen "is". Gelet op de overeenkomst met andere bijbelse doxologieën of lofprijzingen en gelet op de proclamatie van de vrede op aarde, die erop volgt, is er veel voor de tweede wijze van vertalen te zeggen.

De heerlijkheid van God is in Christus geopenbaard. De vrede op aarde is er ook door Hem, die in de profetie reeds de Vredevorst genoemd werd. Het welbehagen van God in mensen is er eveneens in Hem en door Hem, de geliefde Zoon, in wie God zijn welbehagen heeft (Luc. 3:22).

Er is niets van de mens bij. Het is niet waar, dat Gods genade de goede wil van de mens, zijn vrije wil ten goede of zijn gewilligheid veronderstelt en als voorwaarde vereist. Ons heil zou te danken zijn aan een samenwerking van God en mens, zoals Rome en de Remonstranten zijn gaan leren? Daardoor wordt aan God de eer onthouden die Hij alleen moet ontvangen. Een vrede op aarde voor mensen van goede wil zou volkomen in strijd zijn met het Ere zij God.
Er waren in die dagen mensen in wie God een welbehagen had. Maria en Jozef hoorden er bij, en Zacharias en Elisabet en de herders die het Kerstlied hebben gehoord.
Mensen in wie God een welbehagen heeft, zijn er ook nu. Zijn barmhartigheid is van geslacht tot geslacht voor wie Hem vrezen (Luc. 1:50).

J. van Genderen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen