Ziekte in bijbels perspectief (2)

De (zieke) mens in de Bijbel
Het Oude Testament ziet ziek zijn als een toeschikking van God. Sommigen overkomt ziekte als straf. Denk aan de melaatsheid van Mirjam en van Gehazi. Ziekte is dan een gevolg van een bepaalde zonde, van Godswege. In andere gevallen is het ontstaan van ziekte rationeel verklaarbaar, zoals na de beet van de slang ( Num. 21:6) of infectie bij een wond (Gen. 34:25; Jozua 5:8). Maar ook dan blijft het vanzelfsprekend dat de ziekte door God gestuurd is. Soms wordt niet alleen de zondaar gestraft door ziekte, soms wordt een heel in onze ogen onschuldig volk gestraft door de zonde van één, denk aan de pest die door het land gaat als David het volk heeft geteld.
Je kon nog op een andere manier ziek worden buiten je schuld, Job werd melaats omdat satan tegenover God wilde aantonen dat Job God diende vanwege zijn rijkdom, Job werd zo het 'slachtoffer' van wat zich afspeelt buiten onze aardse gewesten.
Het Oude Testament legt zo een direct verband tussen ziekte en God. Het supernaturalistische denken dat we bespraken, is dus niet in strijd met de Bijbel. De boeken waarin over ziekte geschreven wordt, betreffen allemaal de periode voor de ballingschap. Tijdens de ballingschap ontwikkelde zich in Griekenland een ander denken over ziekte, het eerder besproken equilibrisme.
Dit Griekse denken werd door de Romeinse legers over de gehele toen bekend zijnde wereld verspreid. We komen het ook tegen in het Israël van het Nieuwe Testament. De vraag van de discipelen in Joh. 9:2 naar de oorzaak van iemands blindgeboren zijn, moeten we zien in het licht van de vermeende tegenstelling tussen het oude inzicht van ziekte als straf op de zonde en het (toen) 'moderne' inzicht van een verstoord evenwicht. Als de blindheid het gevolg was van een zonde van de blindgeborene of van zijn ouders dan was het Oudtestamentische ziektebeeld juist. Als dat niet het geval was dan was er kennelijk iets anders aan de hand. Maar Jezus stelt dat zo'n verband niet zonder meer gelegd mag worden: de werken Gods moesten in hem openbaar worden. Hieruit mag niet geconcludeerd worden dat ziekte nooit het gevolg is van zonde. In Mattheüs 8:6 lijkt er wel een verband te bestaan tussen de ziekte van de verlamde en de zonde. Anderzijds wordt bijv. in Lucas 9:37-43 bij de genezing van de maanzieke knaap duidelijk dat ziekte veroorzaakt kan worden door een onreine geest. Jezus lijkt in het Nieuwe Testament te zeggen dat ziekten een doel hebben. Dat doel kan zijn dat de werken Gods openbaar zullen worden. Bij ziekten kunnen boze geesten betrokken zijn, die te maken kunnen hebben met zowel psychische als lichamelijke ziekten. In het Oude Testament zien we hier iets van bij Saul; er werd een boze geest van Godswege gestuurd om hem angst aan te jagen. En in het Nieuwe Testament lijkt de knaap uit Lucas 9 te lijden aan epilepsie. Wij zouden zeggen een lichamelijke ziekte, maar Jezus werpt de boze geest uit die het veroorzaakt heeft. De schoonmoeder van Petrus heeft ernstige koorts (Lucas 4:38), een lichamelijke ziekte, maar Jezus bestraft de koorts en deze verliet haar. Zeker in dit laatste geval zouden wij uitgaan van een 'puur' lichamelijke ziekte. Maar in vers 41 lezen we dat van veel zieken die bij Hem kwamen en genezen werden boze geesten uitgingen. Soms veroorzaken boze geesten blindheid, doofheid of andere ziekten. Soms ook psychiatrische aandoeningen, zie Marcus 5:1-20 en Marcus 7:24-30. Jezus heeft macht over deze geesten. Maar niet elke boze geest wordt uitgeworpen. In 2 Cor. 12:7 maakt Paulus duidelijk dat hij een bepaalde ziekte heeft, een doorn in zijn vlees noemt hij het, een engel des satans, een boze geest dus. 'Opdat hij zich niet te zeer zou verheffen', zegt Paulus er bij. God oordeelde het nodig deze geest niet uit te drijven, Paulus moest van genade blijven leven. Ziekte heeft dus soms een geestelijk doel.

Bijbelse visie op ziekte
De Bijbelse visie op gezondheid en ziekte laat zich op grond van het bovenstaande beschrijven als combinatie van een supernaturalistische visie met óf een equilibristische óf een empirische. Zo erkennen we God als Degene die uiteindelijk ons leven in handen heeft, terwijl God middellijk werkt. Dat brengt ons bij de vraag wanneer God dat doet, en waarom.
Over de oorzaak van ziekte zijn diverse vragen te stellen. Is een ziek mens zondiger dan een gezonde? Nee dus. Is een ziek mens altijd vervloekt? Nee dus. Of is een ziek mens altijd het slachtoffer van een strijd die eigenlijk buiten hem omgaat? Ook niet. Meestal moeten we het antwoord op de vraag naar het waarom schuldig blijven. De Bijbel geeft ons geen eenduidige verklaring. Maar we mogen geloven dat niets ons bij toeval overkomt, God 'weet er van'.
Als God ons treft met een ziekte, mogen wij dan actief proberen te genezen? Zeker, maar dit moet wel biddend. We willen niet met onze handelingen Gods plan in de weg staan; daarom bidden we om Zijn zegen. Zijn leiding. En als het Zijn plan is dat we niet genezen, zullen we ook niet genezen; we proberen enerzijds Zijn opdracht van het onderhouden van ons lichaam na te komen en anderzijds doen we dat in afhankelijkheid. We weten van Zijn wil afhankelijk te zijn.

Psychisch ziek zijn
Het is onmogelijk om in een artikel als dit de hele psychiatrie te behandelen. Ik zal mij daarom beperken tot een aantal concepten, die mij cruciaal lijken.

• Lichaam en geest in het Oude Testament
Van oudsher is beseft dat de mens meer is dan zijn lichaam. In de Bijbel wordt op veel plaatsen gesproken over de ziel, al in Genesis 1:30 en 2:7. De verschillen tussen de Statenvertaling en de vertaling van het NBG zijn hier wel treffend. Volgens de Statenvertaling hebben mens en dier een ziel die hen onderscheidt van de rest van de schepping; de nieuwe vertaling vat dat alles samen als 'het leven'. Volgens (o.a.) Genesis 9:4-5 heeft die ziel te maken met het bloed; ziel is dus iets anders dan wat wij tegenwoordig met geest aanduiden. Het lijkt er op dat met 'ziel' en 'leven' hetzelfde bedoeld wordt. Verder wordt in het Oude Testament telkens het woord ziel gebruikt om een persoon aan te duiden, vaak als de kern, het kenmerkende, van die persoon. We vinden in het Oude Testament geen nadere omschrijving van wat die ziel nu eigenlijk is; wel is iemands ziel iets van een andere orde is dan iemands oog. Zonder ziel kun je niet leven. Toch is het begrip ziel in die tijd erg sterk verbonden aan het lichaam, zo sterk dat je kunt zeggen: zonder het lichaam geen ziel.

• Monistische benadering
Plato, een Griekse filosoof, gaf het woord ziel een nieuwe inhoud. Plato bedoelt met ziel de verzameling van persoonskenmerken die iemand heeft vanaf zijn geboorte, met daarin zaken als intelligentie, wil en begeerte en gevoelens. Aspecten als wijsheid, moed en matigheid zijn verworven en daarmee van een andere orde volgens Plato. Hij weet niet waar de ziel zetelt in het lichaam. Wel zegt ook Plato dat zonder het lichaam geen ziel kan bestaan. Hij acht de ziel van veel meer betekenis dan het lichaam, maar weet niet wat er met de ziel gebeurt na het sterven. De ziel is dus onderscheiden van het lichaam maar er toch onlosmakelijk mee verbonden. Deze benadering wordt een monistische benadering genoemd.

• Lichaam en ziel in het Nieuwe Testament
Ook dit Griekse denken was met de Romeinse legers over de wereld verspreid. Als we het Nieuwe Testament lezen moeten we ons realiseren dat dit denken van Plato over de ziel de heersende opvatting van die dagen was, en in het Nieuwe Testament zal dus doorgaans iets anders worden bedoeld met ziel dan in het Oude. Als Maria haar lofzang zingt (Lukas 1:46) bedoelt zij dat haar verstand en haar gevoelens de Heer loven, en als Simeon het over de emotionele pijn heeft die Maria eens zal ervaren, zegt hij een zwaard zal door uw ziel gaan, haar gevoelens zullen worden gepijnigd. Dat is iets anders dan dat een zwaard door haar leven zou gaan.

• Dualistische benadering
Het denken van Plato werd door de Christelijke kerk geadopteerd en de eeuwen door nauwelijks tegengesproken, tot Descartes rond 1600 ze ter discussie stelde. Descartes stelde dat de mens inderdaad zoals Plato gezegd had een ziel had, maar dat die ziel helemaal losgemaakt kon worden van het lichaam en buiten het lichaam kon bestaan. De mens bestaat dan uit een lichaam en een geest. Met onze geest denken we en voelen we, met ons lichaam handelen we, aldus het denken van Descartes en nog een paar filosofen na hem. Deze benadering wordt een dualistische benadering genoemd.

• Consequenties
Dit denken had enorme consequenties voor het denken over psychisch ziek zijn. In het Oudtestamentische denken was psychisch ziek-zijn niet wezenlijk anders dan lichamelijk ziek-zijn. In het denken van Plato konden psychische ziekten aandoeningen zijn van het orgaan waar de ziel zetelde, zoals (zoals hij dacht) het hart. Bij Descartes worden psychische ziekten iets van de geest, iets wat buiten het lichaam omgaat. Freud en de psychoanalyse bouwen hier op voort, en denken dat zij de mens kunnen verklaren uit hoe hij zich ontwikkeld heeft. Als er zaken misgegaan zijn in iemands jeugd hebben die de geest beïnvloed en kunnen we daar de oorsprong van psychisch ziek zijn terug vinden. Het voert te ver om hier alle benaderingen van na Freud verder te bespreken. In globale termen kunnen we dus twee groepen opvattingen benoemen, de monistische en de dualistische benadering.

Bij een monistische benadering bestaat er geen tegenstelling of onderscheid tussen lichaam en geest, bij een dualistische wel. Bij een monistische benadering is psychisch ziek zijn een lichamelijk proces, wat zich uit in psychische klachten; in de oudheid dacht men aan een ziekte van het hart of de ingewanden, in de moderne tijd denkt men aan een ziekte van de hersenen. Bij een dualistische benadering is er veel ruimte voor invloeden van buiten af, psychotraumata genoemd, die als oorzaak van het psychische ziektebeeld worden gezien. Beide benaderingen sluiten een supernaturalistische oorzaak niet uit.

C. van 't Spijker
(Dr. C. van 't Spijker is zendingsarts geweest in Venda, nu GGD-arts en lid van de kerk van Gorinchem)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen