De kerk is katholiek (3)

De kerk en onze kerk
Sedert de laatste paar eeuwen is de katholiciteit van de kerk vooral daarom een lastig thema geworden, omdat het protestantisme in zoveel denominaties uiteen is gevallen. Om ons tot Nederland te beperken: er bestaat een boek onder de titel: De kaart van kerkelijk Nederland. Elke kerkgemeenschap wordt in een klein aantal bladzijden beschreven, maar het geheel is toch een fors boekwerk.
Voor bijna alle christenen is in de praktijk het woord 'kerk' de verwijzing naar de gemeenschap waarbij ze zelf zijn aangesloten. Hoe je er lid van bent, wat je verantwoordelijkheid in de kerk is, wat je van de kerk verwacht, hoe de uitstraling van de kerk naar buiten wordt beleefd en al dergelijke aspecten meer - het zijn vragen die ons doen denken aan een bepaalde kerkelijke gemeenschap. En hoe die kerk katholiek is, is een vraag die niet snel bij christenen opkomt.
In de kerk van de Reformatie kon die vraag nog tamelijk bevredigend worden opgelost. Er was de Gereformeerde of Hervormde Kerk en niemand kwam op het idee daar iets verschillends in te horen. Dat was het ook niet. Voor die kerk kon zelfs onbekommerd de naam Christelijke Gereformeerde Kerk worden gebruikt. Dat was allemaal de katholieke, gereformeerde kerk. In artikel 29 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis werd onder ogen gezien, dat ook de Rooms- Katholieke Kerk nog bestond, maar met diepe overtuiging en op goede gronden kon die worden aangeduid als de valse kerk. De ware kerk - herkenbaar aan de rechte bediening van Woord en sacramenten, en aan de uitoefening van de kerkelijke tucht - was die van de Reformatie. Daar zat in opgesloten dat de katholieke kerk niet die was die het woord in de naam had...
Bovendien had men in die dagen te maken met wederdopers en anders dergelijke groeperingen, waar ook diverse keren naar wordt verwezen in de belijdenisgeschriften. Die zaten evenzeer op een spoor dat niet echt dat van de kerk van Christus kon zijn.

Het onderscheid tussen ware en valse kerk is echter niet zomaar te gebruiken temidden van de verdeeldheid van de kerk die later is gekomen. In de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) is dat wel jarenlang een tendens geweest. Soms kwam het erop neer, dat een kerk die niet onverwijld met de ware (vrijgemaakte) kerk wilde verenigen, alleen om die reden al vals moest worden genoemd. Het mag duidelijk zijn, dat de verabsolutering van een dergelijke gedachte, zoals die bij ds. Hoorn gevonden werd, al jaren geleden door de synode van de GKV krachtig veroordeeld is. Er lijkt nu soms een zekere schroom te zijn ontstaan om de term 'ware kerk' in de mond te nemen... Intussen blijft de vraag natuurlijk wel: Is 'onze kerk' dezelfde als 'de kerk', de katholieke kerk dus?
Velen hebben een oplossing gezocht voor die vraag, ook wanneer werd beseft, dat het etiket 'vals' niet zomaar op andere kerken kon worden geplakt

Pluriformiteit?
Diverse pogingen zijn gedaan om met die vraag klaar te komen. Abraham Kuyper heeft zijn grootse visie op de pluriformiteit van de kerk ontwikkeld. Voor hem was de verscheidenheid van kerken geen teken van de verscheurdheid van het lichaam van Christus, maar van het bijzondere karakter van de kerk. In één gestalte is de veelkleurigheid van het volk van God niet tot uiting te brengen. Dat er verschillende kerken zijn hoeft ons dus niet aan te klagen, maar mag ons doen roemen in Gods grootheid...
Veel invloed oefenen deze gedachten thans niet meer uit. En daar treuren we niet om. Wie de kerkgeschiedenis een beetje kent, en nagaat hoe breuken en scheuren in en tussen kerken er zijn gekomen, komt meer treurzangen dan lofliederen tegen. Er kan wel dankbaarheid zijn over wat God heeft doen overblijven aan trouw en gehoorzaamheid, maar dat daar - zoals bij de Afscheiding van 1834 - een breuk voor nodig was, kan een christen onmogelijk vrolijk maken.

Een manier waarop in onze postmoderne tijd praktisch dezelfde koers wordt gekozen, is die waarbij veel mensen het idee hebben: een kerk kies ik zelf. Waar ik mij goed voel, waar het mij aanspreekt, waar ik gemakkelijk in pas - dáár wil ik bij horen! Individueel gevoel en persoonlijke smaak vinden hun eigen weg in de veelheid van kerken. Dat er zoveel keus is, met vele schakeringen tussen refo, grefo en evangelisch, is mooi meegenomen. Dat er sprake is van dé kerk van de Here Jezus Christus, dé katholieke kerk die Gods volk, Christus' lichaam en tempel van de Heilige Geest is, daar heeft men dan even geen boodschap aan. 'Als ik mij maar ergens thuis voel. En zo niet - dan zoek ik wat anders ...'

Onzichtbare kerk?
De keerzijde van een dergelijke houding is daar te vinden waar men vrolijk vaststelt, dat de eigenlijke kerk onzichtbaar is. De zichtbare kerk is de menselijke organisatie met alle gebrekkigheid daarvan. Er moet natuurlijk wel zoiets zijn, want hoe kom je anders aan voorgangers, aan zendingswerk, en aan al die uitingen van christelijk en kerkelijk leven waar een christen in zijn eentje niet voor zorgen kan. De echte kerk is echter daar waar gelovigen elkaar ontmoeten dwars door kerkelijke scheidingen heen! De gemeenschap der heiligen is de verrassing die juist op een heel andere manier wordt ontdekt dan in de kerk! Geestelijke herkenning en verbondenheid vind je soms makkelijker buiten dan binnen de kerk...
Dat dit - gelukkig - dikwijls waar is, daar stem ik met dankbaarheid mee in! Alleen moet dat niet het vrolijke eindpunt zijn van alle kerkelijke verantwoordelijkheid. 'Leve de oecumene van het hart, en laat ze in de kerk maar tobben', dat kan de confessie van een christen niet zijn.

Ook onze belijdenis kent de onzichtbare kerk. Beter is het trouwens te spreken van de onzichtbare kant van de kerk. De kerk zoals God die ziet, valt niet samen met de kerk die wij zien! Er zijn in de kerk hypocrieten, schijnheiligen, tussen de goeden gemengd (art. 29 NGB); zelfs is de kerk verspreid en verstrooid door de hele wereld, maar bestaat toch in één Geest (art. 27 NGB). Maar dat betekent geen onverschilligheid ten opzichte van de 'zichtbare' kerk. Iedere gelovige hoort zich daarbij te voegen! En wie zich van de kerk afscheidt, gaat in tegen de orde van God! (art. 28 NGB)

Het is dus terecht om wel de onzichtbare kant van de kerk te erkennen. Daarmee zeggen we dat wij geen harten kennen. Dat kan God alleen. En de katholieke kerk, die is zeer zichtbaar! Zoals ook in het Nieuwe Testament het voortdurend gaat over heel concrete, zichtbare gemeenten, zelfs inclusief de concrete en zichtbare zonden daarvan. De apostelen distantiëren zich niet van die gemeente! Integendeel, ze worstelen om de zuiverheid van de kerk; ze vermanen en vertroosten, en ze wekken op tot gehoorzaamheid, liefde en trouw.
Dat is in elk geval ook voor ons de manier om met de zichtbare katholieke kerk om te gaan. En de gebreken die wij erin waarnemen mogen ons de spiegel voorhouden, en doen bedenken, dat de Here nog veel scherper ziet dan wij. En Hij ziet ook ons als deel van dat plaatje dat niet altijd alleen maar tot vreugde stemt.
Vluchten in het onzichtbare is in elk geval niet de weg van de Geest van Christus!

Een apart verbond?
In het signaleren van bijzondere wegen van benadering van de katholiciteit van de kerk - soms dus ook het ontlopen ervan - is nog een aparte visie te noemen.
In de negentiende eeuw heeft dr. Ph.J. Hoedemaker zich intensief met de kerk bezig gehouden. Aanvankelijk was hij Kuypers medestander, later bekoelde de verhouding. Hoedemaker werd de gids van de Hervormde groepering die vooral een nauwe verbinding zag tussen de kerk en het Nederlandse volk. Hij was overtuigd van Gods bijzondere bemoeienis met Nederland. Krachtens goddelijke verkiezing is Nederland een protestantse, gereformeerde natie! De kerk, waarin de doop als teken van het verbond van God wordt bediend van geslacht op geslacht, is organisch verbonden met de natie. Hoedemaker ontkent niet dat er onderscheid is tussen kerk en volk, maar Gods bemoeienis met de kerk door de eeuwen heen is in feite een bemoeienis met het Nederlandse volk.
God heeft een verbond met Nederland, zo is zijn overtuiging. De kerk is daarom uitdrukkelijk volkskerk. 'Heel de kerk voor heel het volk' is het adagium. Over de manier waarop Hoedemakers gedachten aanvankelijk vooral de Confessionele Vereniging in de Ned. Hervormde Kerk hebben beïnvloed, en pas sinds enige decennia ook in de Gereformeerde Bond aanhang heeft gekregen, zou een afzonderlijk verhaal te vertellen zijn. Met de vorming van de PKN in zicht is er verslag van gedaan in een publicatie van een aantal Hervormden (W.J. op 't Hof e.a., Belijdenis en verbond, Zoetermeer 2003).
Op dit moment wil ik vooral signaleren dat een romantische gedachte als Gods afzonderlijke verbond met Nederland zich in feite niet verdraagt met de katholiciteit van de kerk. God heeft juist niet een apart verbond met welk land dan ook. Ook niet met Schotland of Zuid-Afrika waar men soortgelijke gedachten heeft gekoesterd.
De kerk is katholiek, en zal daarom perse over de grenzen heen willen zien!

Hoe dit alles ook afgescheidenen de spiegel van de katholiciteit voor houdt, daar heb ik nog een keer ruimte voor nodig.

J.W. Maris
(Prof. dr. J.W. Maris is hoogleraar dogmatiek aan de Theologische Universiteit in Apeldoorn)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen