Echtscheiding - de prediking van Jezus

Bij ontrouw op seksueel gebied denken wij aan echtbreuk. Volgens de joden bestaat echtbreuk hierin dat de zeggenschap van een man over zijn vrouw wordt aangetast. Het Oude Testament leert dat op echtbreuk de doodstraf staat. Deze straf rust op de man die inbreekt in het huwelijk van een ander. De dood is eveneens het loon voor een vrouw die zich aan de macht van haar man onttrekt door omgang met een ander. In de tijd van het Nieuwe Testament wordt echter bij deze overtreding de doodstraf niet meer toegepast. Deze straf wordt zeker niet meer toegepast in een land dat staat onder Romeinse heerschappij. Wel wordt een vrouw in geval van echtbreuk door haar man verstoten. Dat wordt in elk geval van hem verwacht. In latere tijd wordt het zelfs een plicht voor de man. Die verstoting kan dan worden gedaan zonder dat een scheidingsakte wordt geschreven. De vrouw krijgt haar bruidsschat die haar vader haar heeft meegegeven en door haar man wordt beheerd, niet meer terug. Wel moet dan nog haar schuld worden bewezen. Dat is vaak erg moeilijk. Bovendien wordt de vrouw dan enorm vernederd, omdat het bewijs van schuld in een openbaar proces moet worden geleverd. Niet elke man voelt daarvoor. Velen kiezen een eenvoudiger weg en willen hun vrouw dat leed besparen. Ook Jozef wilde in stilte van Maria scheiden. Gebruikelijk was daarom dat ook bij overspel een man een scheidingsakte schreef, ook al had zij daar juridisch gezien geen enkel recht op. Over deze grond van scheiding is in elk geval binnen het jodendom geen enkele discussie.

Punt van discussie
Wel discussie geeft een andere zaak. Dat betreft de uitleg van een bepaalde passage in de wet van Mozes. Daarin wordt gesproken over het geval waarin een man zijn vrouw verstoot. De reden voor die verstoting is ‘iets onbehoorlijks’ bij die vrouw (Deut. 24, 1). Volgens de school van rabbi Sjammai is met die onbehoorlijke zaak alleen maar een ‘zaak van overspel’ bedoeld. Deze school vertegenwoordigt daarmee de traditionele joodse visie: een man kan alleen maar om een gewichtige reden zijn vrouw wegsturen. De tekst uit Deuteronomium doelt louter op zo’n gewichtige zaak en wel een zaak van ontucht. Deze opvatting van Sjammai zal zich echter niet doorzetten. Langzamerhand wordt in de loop van de eerste eeuw de invloed van deze school minder. Uiteindelijk verdwijnt zij volledig. Daarentegen heeft de school van rabbi Hillel in de tijd van het Nieuwe Testament veel invloed. Deze school die de juridische praktijk van die dagen beheerst, staat een liberale uitleg van de tekst van Deuteronomium voor. Zij wijst erop dat Mozes niet alleen het woord ‘onbehoorlijk’ gebruikt, maar eveneens het woord ‘iets’. De conclusie die daaruit wordt getrokken is dat een man zijn vrouw ook om ‘iets’ (dat is: om een of andere reden) mag verstoten. Dat wordt dan ook de praktijk in de tijd van het Nieuwe Testament. Een man kan om een of andere zaak zijn vrouw verstoten.
Deze liberale praktijk krijgt steeds meer invloed. Ondertussen rechtvaardigen mensen zich voor God. Zij stellen dat zij zich volledig houden aan de wet van Mozes en daarom voor de rechterstoel van God niet zullen worden veroordeeld. Zij beroemen zich erop dat zij zich houden aan de letter van de wet en het schrijven van een scheidingsakte. Het punt van discussie was in de tijd van het Nieuwe Testament dus niet de kwestie van verwaarlozing van het huwelijk, maar de interpretatie van de tekst uit Deuteronomium (24, 1).
Deze discussie schemert door in het evangelie. Wij lezen dat de Farizeeën vragen of een man zijn vrouw om allerlei redenen mag verstoten. Het is een vraag die in die tijd actueel is: heeft de school van Hillel gelijk als zij zegt dat een man zijn vrouw om welke reden dan ook mag wegsturen? Juist omdat de vraag actueel is, wordt zij door de Farizeeën gesteld en in het evangelie van Matteüs vermeld (19, 3). Het is een vraag over de uitleg van Deuteronomium: is het terecht dat de tekst (Deut. 24, 1) ruim wordt geïnterpreteerd zoals de school van Hillel doet?

Standpunt in de discussie
Het antwoord op deze vraag is duidelijk. De tekst uit Deuteronomium mag niet zo ruim worden geïnterpreteerd. Mozes spreekt daar alleen maar over overspel of wat daarmee direct in verband staat. Dat is het antwoord van Jezus zoals wij dat lezen in het evangelie van Matteüs (5, 32 en 19, 9). Daarmee is gezegd dat het huwelijk niet met een beroep op Deuteronomium om allerlei redenen mag worden gescheiden. Wie zich wil beroepen op dit woord van Mozes vindt daarin alleen de gewichtige grond van overspel of wat daarmee samenhangt: een zaak van ontucht.
Daarmee lezen wij in het evangelie van Matteüs (5, 32; 19, 9) een antwoord op een actuele discussie. Het evangelie noemt ontucht (porneia) niet omdat dit slechts een voorbeeld zou zijn van een mogelijke grond van scheiding. De tekst zegt meer. Er wordt een antwoord gegeven aan mensen die een liberale scheidingspraktijk voorstaan en daarbij zich ook nog willen rechtvaardigen voor God, zich vrijpleiten van schuld en zich beroemen op hun correcte wettelijke afhandeling van hun scheidingszaak. Maar juist omdat hier een antwoord wordt gegeven op een actuele discussie, is nog niets gezegd over de gronden voor scheiding waarover in die tijd helemaal geen discussie bestaat, namelijk materiële verwaarlozing van de huwelijkse verbintenis en immateriële verwaarlozing daarvan.
Wij ervaren dat als een gemis. Toch werd dat in die tijd niet als zodanig ervaren. Het is daarentegen in het licht van die tijd te begrijpen dat wij daarover niets lezen in het evangelie. Dat is vooral begrijpelijk tegen de achtergrond waarvan in die tijd dingen werden opgeschreven. Dat gebeurde doorgaans zo kort mogelijk. Wat voor zin had het vermelden van wat bekend is? Het ging vooral om de kern van het verhaal, de zaken die de doorslag gaven, de dingen die in de discussie beslissend waren.
Tegen die achtergrond lezen wij het evangelie van Matteüs. Het woord van Jezus over ‘overspel’ (5, 32; 19, 9) is in de discussie van die tijd een beslissend antwoord op een liberale echtscheidingspraktijk, een afdoend antwoord aan mensen die een valse vrijheid voorstaan, die zich dan ook nog eens op een bijbeltekst willen beroepen en zich daarbij proberen te rechtvaardigen voor de Allerhoogste.

Andere gronden
Ondertussen blijven binnen het jodendom de scheidingsgronden bestaan waarover geen enkele discussie bestaat: de verwaarlozing van het huwelijkscontract en ontrouw op seksueel gebied. Op welke wijze zijn de eerste christenen daarmee omgegaan? Bekend is dat de christenen in Palestina nauw verbonden waren met de joden. Zij waren zelf uit het joodse volk afkomstig en vertrouwd met joodse rechtsregels aangaande huwelijk, echtscheiding en hertrouw. Op sommige punten konden zij daarmee niet instemmen. Dat geldt bijvoorbeeld ten aanzien van de liberale scheidingspraktijk. Ook wezen zij echtscheiding af in geval van onvruchtbaarheid. In het jodendom kon kinderloosheid een reden voor scheiding zijn. Als na een x-aantal jaren een man moest constateren dat zijn vrouw onvruchtbaar was (het lag blijkbaar altijd aan haar), mocht hij de band verbreken en een nieuw huwelijk sluiten. Dat is onder de heerschappij van Christus Jezus anders. In zijn rijk is onvruchtbaarheid geen grond voor scheiding. Vruchtbaarheid is allereerst een geestelijke zaak. Op dat punt onderscheiden christenen uit de joden zich van hun volksgenoten. Wat hebben zij echter gedaan met de andere gronden waarover in het geheel geen discussie was in die tijd?
Het beslissende oriëntatiepunt van de eerste christenen was de prediking van Jezus. De kern van deze prediking was de verkondiging van het hemels koninkrijk. Jezus verkondigt dat in Hem het rijk van God is gekomen. Deze verkondiging houdt een rijke belofte in. Deze belofte heeft ook betrekking op de relaties waarin mensen staan en dus ook op de huwelijksrelatie. Jezus belooft de zijnen dat zij mogen delen in het heil van zijn koninkrijk.
Welke gebrokenheid kan de macht van deze Koning beperken? Er is geen gebrokenheid zo groot of zij is in Hem hersteld. Daarmee is niet gezegd dat door het geloof in Christus een verbroken huwelijk direct, zichtbaar en tastbaar wordt hersteld. Wel geeft de Here de belofte dat Hij door zijn heilige Geest wil werken aan vernieuwing. Wie de Here laat werken door zijn Geest mag veel van Hem verwachten. Dat is de blijde tijding van Jezus’ prediking. Tegelijk relativeert zijn prediking het huwelijk. In het licht van Gods koninkrijk is het huwelijk een betrekkelijke ordening. Een mens mag niet in een tijdelijk en aards verband zijn laatste houvast zoeken. Het huwelijk hoort niet bij de dingen die mensen een laatste houvast geven, maar bij de voorlaatste dingen die het tijdelijke en aardse bestaan kenmerken.
Tegelijk is Jezus’ prediking een veroordeling van elke eigenwaan van mensen. Jezus veroordeelt wie zichzelf op grond van zijn gehoorzaamheid aan juridische en morele regels wil rechtvaardigen voor God. Wie staat bij een gebroken huwelijk, kan niet anders dan zijn schuld voor God belijden. Dat geldt dan ook voor hen die leven in een voor het menselijk oog ongeschonden huwelijk. Wie kan ziende op zijn huwelijksleven zichzelf voor God rechtvaardigen? De prediking van Jezus ontdekt aan schuld voor God. Zij veroordeelt alle menselijke eigengerechtigheid. Niemand kan zich met een beroep op regels ten aanzien van echtscheiding voor God rechtvaardigen.

D.J. Steensma
(Dr. D.J. Steensma is predikant in Veenwouden.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen