Een temperamentvol prediker in een bewogen tijd (William Perkins (1558-1602), puriteins pastor en geleerde 1)

Het leven van Perkins loopt vrijwel volledig parallel met de regeringsperiode van koningin Elizabeth (1558-1603). Zij was in 1558 haar zuster Mary opgevolgd, die vijf jaar lang de protestanten bloedig had vervolgd en de banden met Rome weer had aangehaald. Hoewel protestant, zocht ze naar een tussenweg tussen Anglicanisme en Rooms-katholicisme. Als hoofd van de kerk kon zij de koers bepalen. Zo bleef de episcopale kerkstructuur (rond de bisschop) gehandhaafd en werden in de liturgie roomse ceremoniën en ambtsgewaden opnieuw ingevoerd. De koningin eiste van haar predikanten onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan haar voorschriften. Dit werd nog eens door haar bekrachtigd in de Act of Uniformity (1559), waarin zij het gebruik van het Book of Common Prayer, het liturgisch handboek van de Anglicaanse Kerk, verplicht stelde.
Hoewel dus enerzijds onder Elizabeth het protestantse karakter van de kerk werd versterkt, bracht zij er anderzijds juist weer katholieke elementen in en legde zij de vrijheid van de predikanten sterk aan banden.

Half werk
De koninklijke maatregelen zetten kwaad bloed bij een deel van de bevolking. Dit gold vooral voor de vluchtelingen die tijdens het bewind van Mary Tudor naar het vasteland van Europa waren vertrokken en nu waren teruggekeerd omdat zij hoopten dat de nieuwe koningin de onder Edward VI (1547-1553) ingezette reformatie zou voortzetten. Weliswaar benoemde Elizabeth zes van deze “Marian exiles” tot bisschop, maar men bleef toch het gevoel houden dat de kerkhervorming halverwege bleef steken. Waarom werd de kerk niet gezuiverd van pompeuze ambtsgewaden, beelden en crucifixen? En waarom werden zelfs de gebeden tot op de letter vastgelegd? Een factor van belang is hier, dat deze vluchtelingen op het vasteland van Europa hadden kennisgemaakt met de wijze waarop daar de gereformeerde prediking en liturgie gestalte kregen. Ook hadden zij daar de gewijzigde kerkregering gezien, niet meer gecentreerd rond de bisschop, maar rond de ouderling. Dit wilden zij voor hun vaderland ook. Dat Elizabeth daarvoor niet openstond, stelde hen diep teleur.

Hier wordt al duidelijk waar het de puriteinen om ging. Zij maakten zich sterk voor een verdergaande reformatie van de Engelse Kerk, die zich onder Hendrik VIII weliswaar van Rome had losgemaakt maar het hervormingsproces in hun ogen niet had voltooid. “Puritein” was oorspronkelijk een scheldwoord. Het werd de aanduiding voor een groep onderling zeer verschillende mensen, aanvankelijk verenigd door een kerkelijk ideaal, maar al gauw ook door een diep geestelijk ideaal: de vernieuwing van het hart, en vandaaruit van gezin, kerk en maatschappij. Puriteinen zochten de persoonlijke ervaring van het geloof en de praktische vroomheid. Leer en leven moesten samengaan. Daarin waren ze strikt, wat met name uitkwam in hun strenge opvattingen omtrent de zondagsheiliging.

Toch trouw aan de kerk
In de jaren ’70 deed zich een nieuwe ontwikkeling voor: onder invloed van Thomas Cartwright, hoogleraar aan de universiteit van Cambridge, kwam de presbyteriaanse beweging tot ontplooiing. Cartwright had het gewaagd om begin 1570 in zijn colleges te pleiten voor de afschaffing van het bisschopsambt en een presbyteriaal-synodale vorm van kerkregering te propageren. Verschillende puriteinen konden zich hierin vinden. Er werden geheime kerkelijke bijeenkomsten georganiseerd, en zelfs tweemaal een nationale synode. De achterliggende gedachte was, dat de hervorming van de structuur van de kerk vrijwel zeker zou leiden tot een geestelijke vernieuwing. In de daaropvolgende jaren werd deze opkomende beweging echter wreed onderdrukt. In een Act against Puritans (1593) zette Koningin Elizabeth honderden predikanten uit hun ambt. Zij verweet hun gebrek aan loyaliteit tegenover de kroon en beschuldigde hen van verraad. Hoewel dit voor sommigen reden was om zich van de Anglicaanse Kerk af te scheiden, bleef het overgrote deel van de puriteinen de staatskerk trouw. Al vertoonde zij veel gebreken, toch bleef zij voor hen de gemeenschap waarin de kenmerken van de ware kerk nog altijd te bespeuren waren. Ook Perkins behoorde tot de categorie puriteinen die vond dat de vernieuwing binnen de eigen kerkmuren gezocht moest worden.

Biografie
Feitelijk weten we niet zo veel van de biografie van William Perkins. In 1558 werd hij geboren in Marston Jabbet, een dorp in het graafschap Warwickshire in Midden-Engeland. Uit het feit dat hij een wapenschild mocht voeren blijkt dat hij tot een gegoede familie behoorde. Perkins begon zijn studie in 1577 aan Christ College van de universiteit Cambridge, die toen al bekend stond als een puriteins bolwerk. Onder koningin Elizabeth bloeiden in Cambridge protestantisme en puritanisme op, mede omdat professor Cartwright onvermoeibaar de kerkelijke misstanden aan de kaak stelde en op de apostolische voorschriften bleef hameren.
Perkins kwam al snel in aanraking met het puriteinse gedachtegoed omdat hij een overtuigde puritein als mentor kreeg toegewezen, maar veel indruk maakte het nog niet. In de eerste periode van zijn studie stortte hij zich volop in het studentenleven, dat in die dagen niet bepaald gunstig bekend stond. Het leidde tot een drankverslaving, waaruit hij ontwaakte toen hij op straat door een vrouw werd aangeduid als “die dronken Perkins”. Zo bekend te staan, ging hem te ver. Het was het begin van zijn bekering, die een definitief einde maakte aan zijn losgeslagen leven. Vrijwel meteen na zijn bekering ging hij zich toeleggen op de theologie. In 1581 haalde hij de graad van Bachelor, in 1584 rondde hij zijn studie af als Master. Nog in datzelfde jaar werd hij benoemd tot fellow (leraar) aan Christ College. Hij stond bekend om de razendsnelle manier waarop hij grote hoeveelheden leesstof tot zich kon nemen en om zijn sterke geheugen. Als docent preekte hij ook regelmatig. Hij raakte tot in de omtrek bekend om de pastorale wijze waarop hij in de gevangenis van Cambridge het Evangelie verkondigde aan mensen die niemand wilde ontmoeten. Het leidde ertoe dat hij predikant werd van St. Andrews Church in Cambridge. Aan deze gemeente bleef hij verbonden tot zijn dood in 1602. Zijn fellowship aan Christ College moest hij in 1595 opgeven, omdat hij in dat jaar in het huwelijk trad.

Preken en schrijven
Perkins had permanent een grote schare toehoorders, die bestond uit studenten, inwoners van de stad en bewoners van het omliggende platteland. Een zeer gemengd gehoor dus, en dat vraagt wat van een predikant. Perkins verstond de kunst om te preken volgens de wetenschappelijke methode van zijn tijd, en tegelijk zo eenvoudig te blijven in zijn taalgebruik dat ieder hem begrijpen kon. Zijn temperament zal hem daarbij behulpzaam zijn geweest: men zegt dat hij kon donderen en bliksemen om bij zijn gehoor zondebesef op te wekken, maar ook met overtuiging en liefde kon troosten vanuit de kracht van het Evangelie. Zijn preken maakten veel los: sommigen werden erdoor ontroerd, anderen werden juist boos. Perkins heeft zijn gedachten over de inhoud en methode van de prediking neergelegd in wat we een kleine homiletiek zouden kunnen noemen: The art of Prophesying.
Behalve als predikant is Perkins bekend geworden om de vele theologische werken die hij naliet van exegetische, dogmatische en ethische aard. Hij heeft zich intens beziggehouden met de leer van de predestinatie, maar ook met een ander typisch puriteins onderwerp: het geweten. Regelmatig bond hij schriftelijk de strijd aan met Rome of de Remonstranten.
Zijn bekendste werk werd The Golden Chain (De gouden ketting), dat in 1590 verscheen. In een schematisch overzicht legde hij de volledige heilsorde uit, vanaf de predestinatie tot de eeuwige bestemming. Het was zijn manier om te laten zien hoe majestueus Gods orde is en hoe daarin het leven van iedere individuele gelovige of ongelovige een plaats heeft.
Zijn boeken – hij schreef er twee à drie per jaar – werden veel gelezen. Perkins sprak de taal van het volk en stond een vroomheid voor die aansprak in een tijd waarin vele sociale veranderingen plaatshadden en mensen op zoek waren naar houvast. Vele van zijn werken werden vertaald in het Nederlands, Duits, Frans, Tsjechisch en Hongaars, wat hem maakte tot een theoloog met internationale faam.

Tegen het eind van zijn leven leed Perkins aan een nierziekte, die hem een pijnlijk ziekbed bezorgde. Hij stierf op 22 oktober 1602, 44 jaar oud en door velen betreurd. Door tijdgenoten wordt hij beschreven als een man met een opgewekte natuur en aangenaam karakter, die tegenover onbekenden wat teruggetrokken en gesloten kon zijn. Hij had een handicap: zijn rechterhand was verlamd. Met de linkerhand schreef hij echter een heel oeuvre bij elkaar, dat na zijn dood in binnen- en buitenland vele malen werd herdrukt. In Nederland verscheen in 1662 van zijn werken een complete uitgave, die nog decennia lang intensief werd bestudeerd, met name binnen de kring van de Nadere Reformatie.

(Mevr. Christa Boerke is verbonden aan het Instituut voor Reformatieonderzoek in Apeldoorn.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen