Bonhoeffer - theoloog van het kruis (Bonhoeffer 1)

In cel nummer 92 van de militaire gevangenis van Berlijn zit een 37-jarige man die temidden van de andere gevangenen opvalt. Het is hem aan te zien dat hij uit een milieu komt dat de bovenlaag van de Duitse bevolking vormt. Zijn manieren, zijn taalgebruik, zijn houding en de orde en discipline die hij zelfs in de cel nog weet aan te brengen, laten zien dat hij uit een wat elitaire familie komt. Zijn vader is dan ook hoogleraar psychiatrie, zijn moeder komt uit een adellijk geslacht, zijn grootvader was hoogleraar kerkgeschiedenis, hij zelf is intellectueel zeer begaafd, heeft aan buitenlandse universiteiten gestudeerd en promoveerde al jong – hij was 21 – tot doctor in de theologie. Op een bijzondere wijze tonen de bewakers van deze Gestapo-gevangenis een soort respect voor hem.

Toch is zijn houding niet die van iemand die boven het gewone volk staat en zich van de rest van de gevangenen afzondert. Dat is niet alleen omdat hij de zesde van acht kinderen is, dat is ook omdat hij steeds het contact met gewone mensen heeft gezocht. Toen hij in Amerika studeerde zocht hij het contact met de negers, toen hij in Barcelona als aankomend predikant stage liep, zocht hij contact met de vaak kansloze kinderen van arbeiders. Deze combinatie van gegoede afkomst en om kunnen gaan met gewoon volk, van intellectueel theoloog en gewone dominee, heeft alles te maken met de theologie van Dietrich Bonhoeffer en met de theoloog Dietrich Bonhoeffer. Het bijzondere aan hem is namelijk vooral dat hij eerst theoloog was en dan pas christen werd.

Eerst theoloog, dan christen
De kerkelijke situatie in Duitsland betekende dat bijna iedere burger katholiek dan wel protestants was. Kerklid zijn en Duister zijn hoorde bij elkaar, of je nu geregeld in de kerk kwam of helemaal nooit. Daarom waren veel pastoors en dominees nodig, want je moest wel in de kerk gedoopt, wel in de kerk getrouwd en wel door een dominee of pastoor begraven worden. Op deze wijze was het werk van predikant in feite tot een soort ambtenarenfunctie geworden, een functie die er gewoon bij hoorde, een functie die een bepaalde status met zich meebracht.
Zo koos ook Dietrich Bonhoeffer ervoor om theologie te gaan studeren en predikant te worden. Thuis gingen ze nauwelijks naar de kerk. Het christelijke geloof was thuis wel aanwezig, maar dan meer als vorm van goede opvoeding, van netjes leven en daarbij een vroomheid van God die met iedereen de beste bedoelingen heeft, een zoete, lieve God, een Opperwezen die aanstuurt op een deugdzaam leven.
Dat de God van de Bijbel een heel andere God is dan de God die hij van huis uit meekreeg, wordt Bonhoeffer pas duidelijk als hij al lang theoloog is. De Bijbel gaat pas voor hem open als hij al docent theologie is aan de universiteit van Berlijn. Kort daarvoor had hij bij de negerkerken in Amerika vooral twee dingen geleerd. Allereerst dat de God van de Bijbel heilig en verheven is en dat mensen zondig en schuldig zijn. Ten tweede dat het geloof niet maar iets is voor de gezelligheid van de huiskamer, de Kerstdagen en trouw- en rouwdiensten, maar dat geloof iets is dat heel je bestaan doortrekt en je de ogen opent voor de mensen om je heen.

Navolging
In 1937 verschijnt zijn boek Nachfolge (Navolging). Navolging betekent maar niet Jezus nadoen. Dat is Bonhoeffers kritiek op de theologie van zijn dagen: men ziet Jezus wel als voorbeeld, maar niet meer als Verlosser, wel zijn mens-zijn, maar niet zijn God-zijn. Het volgen van Jezus betekent dan ook niet maar Hem nadoen, maar deelhebben aan Zijn kruis en opstanding. Genade is niet goedkoop. Dat is Bonhoeffers belangrijkste stelling in een klimaat waarin de gedachte is dat christelijk leven en een nette, brave burger zijn zo’n beetje hetzelfde is. Genade is duur, genade kost wat, dat zie je aan Jezus Christus en dat merkt ieder die Hem volgt. Christenzijn is lijden, is kruisdragen, maar is ook weet hebben van opstanding en eeuwig leven.

Navolging betekent ook deelhebben aan de gemeenschap van christenen. Het is tijdens een langer verblijf in Rome dat Bonhoeffer het belang van de kerk ontdekt. De kerk waar ze thuis slechts in naam bij hoorden en waar ze eigenlijk nooit naar toe gingen, wordt nu weer belangrijk. De kerk is het lichaam van Christus en dat betekent dat je zonder kerk geen christen kunt zijn. Het betekent ook dat de kerk moet spreken zoals Christus sprak. Stem zijn voor hen die geen stem hebben, spreken tegen onrecht, en het evangelie brengen in een taal die de mens van vandaag ook kan begrijpen. Bij Bonhoeffer komt dan ook meer zicht op de majesteit van God. Wij hebben God niet op zak, wij kunnen Hem niet voor ons karretje spannen, wij kunnen Hem vaak niet volgen of narekenen en Hij is ons ook geen verantwoording schuldig.

Vele protestanten in Duitsland, maar ook daarbuiten meenden dat het anders lag. God staat aan onze kant, stond al op de koppels van de Duitse soldaten die in de Eerste Wereldoorlog voor dood en verderf zorgden. Nu in de jaren ’30 was dat in de theologie weer opgekomen. God geeft ons Hitler want toeval bestaat niet. God is met ons want het programma van orde en gehoorzaamheid dat het nationaalsocialisme biedt, is hetzelfde als wat God vraagt.
Bonhoeffer leest in de Bijbel dat God anders is, dat God geen orde maar geloof vraagt, geen gehoorzaamheid maar bekering. Bonhoeffer begint ook te doorzien dat het nationaalsocialisme in wezen antichristelijk, ja satanisch is. Dat Hitler de kerken eerst gebruikt met als uiteindelijke bedoeling na de Joden ook de christenen uit te roeien.
Bonhoeffer is tot dat inzicht gekomen als hij in 1939 voor de tweede keer in Amerika is. Dan doet hij iets bijzonders. Op een tijdstip dat vele bekende Duitsers, die kritiek hebben op het Hitlerregime en die bang moeten zijn gearresteerd te worden, het land verlaten en onder andere naar Amerika de toevlucht nemen, doet Bonhoeffer juist het tegenovergestelde, hij verlaat Amerika en keert terug naar Duitsland. Hij gaat niet naar Duitsland om martelaar te worden, maar om met het Duitse volk mee te lijden aan de oorlog om vanuit die ervaring mee te kunnen werken aan de wederopbouw van het land en van de kerk, want Bonhoeffer was ervan overtuigd dat het rijk van Hitler geen stand zou kunnen houden.

Tegen religie
Bonhoeffer is iemand die de dingen doorziet, die inziet dat achter elke overtuiging een geloof zit en dat achter iets wat als christelijk gepresenteerd wordt, iets heel onchristelijks kan zitten, maar ook dat achter iets dat zich als onchristelijk of zelfs antichristelijk presenteert een geloofsovertuiging zit. Nationaalsocialisme is, net als kapitalisme en communisme, een vorm van religie. En religie is iets dat vanuit de mens zelf komt, de mens die zijn oorspronkelijke houvast in God verloren heeft, zoekt een alternatief, en dat houvast is voor de één Hitler zelf, en voor een ander het kapitaal, maar een religie, een soort god zoekt ieder mens want dat heeft ieder mens nodig.
Zijn kritiek brengt hem in de gevangenis. Op 5 april 1943 wordt hij door de Gestapo opgehaald. Daar zal hij twee jaar lang blijven. Omdat hij tot eenzame opsluiting veroordeeld is, heeft hij veel gelegenheid om na te denken. De belangrijkste brieven en manuscripten van die twee jaar zijn na de oorlog uitgegeven onder de titel Widerstand und Ergebung, (Verzet en overgave) een werk dat wereldwijd vertaald is.

Bonhoeffer gelooft niet in religie, want religie komt vanuit de mens, het christelijk geloof gaat echter over iets dat van Gods kant komt. Dat brengt Bonhoeffer ook bij de vrijheid van God. Bij Bonhoeffer zijn geen waaroms te horen over het leed dat over Europa komt, geen waaroms aan God, ook niet als het om zijn eigen familie, zijn eigen lot gaat. God is niet de schuldige van oorlog en verderf, dat is de mens zelf. En aangezien God de geschiedenis leidt en stuurt, is Hij aan ons geen verantwoording schuldig van hoe Hij dat doet. Bij Bonhoeffer geen God die je op zak hebt, maar God die in hoogheid woont en soeverein optreedt. God werkt in het duister, wij zien het niet, wij zien alleen Zijn werk in Jezus Christus, wij zien het kruis op Golgotha en daar zie je dat God zo machtig is dat Hij in Christus geheel en al zwak kan worden, daar zie je volgens Bonhoeffer ook de grootheid van God dat Hij om mensen te redden een weg die voor velen dwaasheid en aanstoot is.

Die God vraagt ook een andere houding dan normaal is. Daarom valt de gevangene in cel 92 ook op. Hij is zo apart rustig en dat ligt aan zijn geloof. Maar hij is ook apart in zijn gebed. Als in 1945 de bommen dag in dag uit op Berlijn vallen en ook de gevangenis waar Bonhoeffer zit, bedreigd wordt, valt het hem op dat zijn medegevangenen bidden dat de bommen niet op de gevangenis vallen. In feite is dat een onchristelijke gebed, aldus Bonhoeffer, want als ze niet op ons vallen, vallen ze op anderen. Zo kan ook het gebed een stuk egoïsme bevatten en dat is wat Bonhoeffer niet wil. De mens is er niet voor zichzelf, maar leeft voor God en de naaste.

Herman. J. Selderhuis
(Prof. dr. H.J. Selderhuis is hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de TUA in Apeldoorn.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen