Bonhoeffer - verzetsman vanuit het kruis (Bonhoeffer 3)

Als in 1933 de zogenaamde Arierparagraaf wordt aangenomen, het besluit waarmee de rechten van de Joden in Duitsland op een radicale wijze worden ingeperkt, kiest Bonhoeffer er meteen voor tegen dit besluit te ageren en voor de Joden op te komen. Vroeg dus, vroeger dan de meeste anderen, doorzag Bonhoeffer de achtergrond en de bedoelingen van het nationaalsocialisme.

Illegaal
In Duitsland organiseert Bonhoeffer de illegale opleiding van predikanten. Er waren namelijk studenten theologie en predikanten die geen trouw aan Hitler wilden zweren, die doorzagen dat trouw aan Hitler verraad aan Christus was. Bonhoeffer wil de opleiding van deze mensen voortzetten omdat er kerken zijn die juist zulke predikanten nodig hebben. Bonhoeffer heeft ook grote moeite met de houding van de kerk die volgens hem teveel zwijgt.
‘Er moet nu eindelijk eens worden gebroken met de theologisch gefundeerde terughoudendheid ten aanzien van het handelen van de staat – het is allemaal toch alleen maar uit angst.’ Spreuken 31: 9 zegt ‘Doe uw mond open ten bate van de stomme’, wie weet immers tegenwoordig in de kerk nog dat dit in zo’n tijd de minimale eis van de Bijbel is?

Ter gelegenheid van Hitlers verjaardag op 20 april 1939 wordt besloten dat alle Duitse predikanten verplicht zijn de eed van trouw aan Hitler af te leggen. Iedere dominee moet plechtig belijden: wij hebben één God en één Führer en ik zal de Führer van het Duitse volk, Adolf Hitler, trouw en gehoorzaam zijn. Verplicht voor ieder en wie weigert maakt zich in feite schuldig aan landverraad.

In diezelfde tijd wordt op de Wartburg, het kasteel waar Luther omwille van zijn prediking van vrijheid door het kruis van Christus verborgen werd gehouden en waar hij het Nieuwe Testament in het Duits vertaalde, het grote kruis dat daar staat, vervangen door een hakenkruis. De boodschap is duidelijk, het christelijk geloof moet plaatsmaken voor het evangelie van het nationaal-socialisme, Christus moet vervangen door Hitler. En als er dan predikanten zijn die in de oorlogsdreiging van deze jaren oproepen te bidden voor de vrede, meldt de SS dat bidden voor de vrede sabotage aan de Duitse zaak is.
In diezelfde tijd is Bonhoeffer voor lezingen in New York en de bedoeling is dat hij daar zal blijven, maar hij kan het niet. In zijn dagboek schrijft hij: Ik begrijp niet waarom ik hier ben, ik ben bang de verkeerde beslissing te nemen als ik hier blijf. Urenlang loopt Bonhoeffer door de straten van New York, vol twijfel over wat hij moet doen. Op 26 juni 1939 leest hij in zijn Bijbel 2 Timotheüs 4: 21, het is de tekst waar de apostel Paulus zijn jonge helper Timotheüs oproept: doe uw best nog voor de winter te komen. Voor Bonhoeffer is het dan helemaal duidelijk, hij moet gaan om kerk en volk van Duitsland te helpen.

Christelijk handelen
In de winter van 1940 beginnen de contacten tussen Bonhoeffer en de groep samenzweerders rond admiraal Canaris en generaal-majoor Oster. Navolging van Christus betekent voor Bonhoeffer geen pacifisme, wel lijden, maar geen lijdelijkheid. Navolging betekent dat er situaties zijn waarin een mens God meer gehoorzaam moet zijn dan de overheid, ja betekent dat christen-zijn tot handelen roept en dat een christen soms het goede moet doen ook als hem dat schuldig maakt. Bonhoeffer doelt daarmee op verzet, op gewapend verzet. De christen mag het zwaard grijpen als daardoor verhinderd wordt dat onschuldigen door het zwaard vallen.

De contacten ontstaan via Hans von Dohnanyi, die met Bonhoeffers zuster getrouwd is. Von Dohnanyi is jurist en heeft een hoge post op het ministerie. Ook hij is al jaren bezig mensen te helpen en bewijsmateriaal tegen nationaal-socialisten te verzamelen. Begin 1940 kreeg Bonhoeffer door de Gestapo een spreekverbod opgelegd en moet hij zich regelmatig op het politiebureau melden.
Als het erop gaat lijken dat ook Bonhoeffer opgeroepen wordt om als soldaat dienst te gaan doen, zorgt zijn zwager ervoor dat Bonhoeffer een baan bij de spionage krijgt. Op deze wijze kan Bonhoeffer, officieel als Duitse ambtenaar, ongestoord in Duitsland reizen, maar ook naar het buitenland gaan om daar kerkelijke en politieke personen te informeren en te mobiliseren, alles met het oog op de tijd die – daar is Bonhoeffer zeker van – na Hitler zal komen. Bonhoeffer moet op de hoogte komen van de plannen van de geallieerden om zo het Duitse verzet te helpen met een putsch tegen Hitler.

De Gestapo krijgt lucht van al deze activiteiten en als zij ontdekken dat via Von Dohnanyi Joden geholpen worden uit Duitsland te vluchten volgen op 5 april 1943 de arrestaties van onder andere Dohnanyi, Oster en Bonhoeffer. Er volgt nog wel een juridische procedure maar daar komt in juli 1944 een einde aan. Op 20 juli van dat jaar mislukte namelijk de aanslag van Von Stauffenberg op Hitler en al snel daarna vond de Gestapo stukken waaruit duidelijk werd dat ook Bonhoeffer bij de samenzwering betrokken was en dat hij al sinds 1938 bezig was met plannen gericht tegen Hitler.

Op 8 oktober wordt Bonhoeffer dan overgebracht naar de keldergevangenis van de Gestapo. Vanwege de luchtaanvallen op Berlijn wordt Bonhoeffer naar Buchenwald gebracht, van daaruit naar Regensburg en Schönberg in het Beierse Woud. Op 5 april 1945 beveelt Hitler persoonlijk dat Oster, Canaris, Von Dohnanyi en Bonhoeffer gedood moeten worden. Op 8 april wordt Bonhoeffer overgebracht naar concentratiekamp Flossenburg en in de vroege morgen van 9 april wordt hij daar opgehangen.

Christelijk sterven
De kamparts schreef tien jaar na de gerechtstelling het volgende:
‘Tijdens de morgen van de betreffende dag, om ongeveer 5, 6 uur, werden de gevangenen waaronder admiraal Canaris, generaal Oster en Reichskriegsgerichtsrat Sack uit hun cellen gehaald en werd hun het vonnis voorgelezen van de krijgsraad. Door de half geopende deur van een kamer in de barak zag ik dat, voor hij de gevangeniskleding moest uittrekken, Bonhoeffer neerknielde voor een innig gebed tot God. Zijn manier van bidden, zo vol overgave en zeker van de verhoring van deze zo bijzonder sympathieke man heeft mij diep ontroerd. Ook op de plaats van de terechtstelling bad hij nog kort en besteeg toen moedig en beheerst de trap naar de galg. De dood volgde na enkele seconden. Ik heb in mijn 50-jarige praktijk als arts zelden iemand zo vol overgave aan God zien sterven.’

Bonhoeffer heeft de bittere beker helemaal moeten drinken. Alsof hij dit einde aan zag komen, heeft hij erover geschreven, zoals zijn woorden berijmd zijn in gezang 398: 3

En wilt Gij ons de bittre beker geven
met gal gevuld tot aan de hoogste rand,
dan nemen wij hem dankbaar zonder beven
aan uit uw goede, uw geliefde hand.

Sterker dan de macht van Hitler, sterker ook dan de macht van de dood, is ook voor Bonhoeffer de macht van de HERE God, zoals Hij die toonde zowel in het sterven als in de opstanding van Jezus Christus.

Herman J. Selderhuis
(Prof. dr. H.J. Selderhuis is hoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht aan de TUA in Apeldoorn.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen