Echtscheiding alleen na overspel?

Scheidingen zijn aan de orde van de dag. Toch was dat niet de aanleiding voor deze studie. Wat dan wel?
“Na de colleges die ik in Apeldoorn gaf over ethiek, waarbij huwelijk en echtscheiding werden behandeld, bleef ik met vragen zitten. De Bijbelteksten over het onderwerp echtscheiding kon ik niet goed met elkaar rijmen. Jezus spreekt alleen over ontucht als grond voor echtscheiding. Paulus spreekt over verlating. In welke relatie staan deze teksten tot elkaar?
Er was bij mij sprake van een wetenschappelijke nieuwsgierigheid - ik ben ethicus - naar hoe dergelijke teksten met elkaar in overeenstemming konden zijn. Wat werd er precies bedoeld? Ik was exegetisch met deze teksten bezig, er was geen pastorale aanleiding, al is er natuurlijk in de samenleving wel een probleem op dit gebied. Uiteindelijk heb ik veel geleerd en kwam er een uitvoerig boek.”

Verwaarlozing en ontucht
Wat ontdekte u bijvoorbeeld?
“Met name de uitleg van Mattheüs 5: 32 (zie kader) was nieuw voor me. Ik denk dat je deze tekst anders moet lezen dan meestal wordt gedaan. In het algemeen schreef men toen namelijk anders dan wij nu doen. Wij kunnen gemakkelijk iets op papier zetten. Destijds zette men alleen op papier wat ertoe deed. Dingen die algemeen bekend waren, hoefden niet vermeld te worden; daarvan was immers iedereen op de hoogte.

In het Joodse recht golden verscheidene gronden voor echtscheiding, die algemeen bekend waren en waartegen niemand bezwaar had. Deze waren ontleend aan Exodus 21: 10 en 11, de basis voor het echtscheidingsrecht. Daar gaat het over een man die een slavin als vrouw heeft. Maar wat voor een slavin geldt, geldt dus ook voor de vrije vrouw en voor de man. Een man mocht zijn vrouw ‘niet tekortdoen wat betreft voedsel, kleding en huwelijksgemeenschap’. Geen materiële of immateriële verwaarlozing dus. Verwaarlozing was in die schaamtecultuur een reden om te worden weggestuurd, vanwege het te schande maken van de ander. Daarover was rond het begin van de jaartelling ook geen enkele discussie. In Mattheüs werd dus alleen genoemd wat discussie opriep, namelijk ontucht.”

Scheidingsakte
“Wat was namelijk het geval? In Deuteronomium 24: 1 (zie kader [onderaan]) spreekt Mozes over de scheidingsakte, een document dat de man aan zijn vrouw geeft en dat recht geeft op een nieuw huwelijk. Voor ‘iets schandelijks’ of ‘iets onbehoorlijks’ staan in het Hebreeuws de woorden erwat dabar, ‘iets verschrikkelijks’. In een eerder hoofdstuk wordt dit bijvoorbeeld gebruikt voor uitwerpselen …
Vaak liep een aanklacht uit op een rechtszaak en moest schuld aangetoond worden. Wanneer iemand terecht werd weggestuurd, hoefde geen bruidsprijs meegegeven te worden. Dat leidde tot misbruik van het scheidingsrecht, omdat men uit was op gewin. Er moesten wel getuigen zijn, maar dan werd iemand al snel schuldig bevonden.”

Inperking, geen uitzondering
“Rabbi Hillel, een tijdgenoot van Jezus, had hier moeite mee. Het kon volgens hem anders, want er staan namelijk twee woorden: erwah slaat op ontucht, en dabar op ‘een zaak’. Een man kan zijn vrouw dus ook wegsturen om ‘een bepaald iets’. Een huwelijk kon hierdoor gemakkelijker ontbonden worden. Dit leidde ertoe, dat bij ontbinding van een huwelijk om iets anders dan ontucht de vrouw terugkreeg wat zij in het huwelijk had ingebracht, met eventueel nog iets extra’s.
Tegen deze achtergrond moeten we Mattheüs 5 lezen. Juist in dit evangelie staat de zinsnede over ontucht. Het evangelie is geschreven in een situatie waarin gehoorzaamheid aan de wet van God onder druk stond. Nee, zegt Mattheüs 5, Mozes spreekt niet over twéé zaken - zoals Hillel deed, maar over één: ontucht.

Wij willen in onze tijd de tekst uit Mattheüs vaak lezen als een regel uit een wetboek, maar de eerder geschetste achtergrond is belangrijk. Het gaat hier niet om ontucht als enige grond voor scheiding, maar om een inperking van een lichtvaardige echtscheidingspraktijk, het scheiden om ‘iets’, om wat dan ook. Dit laat onverlet, dat er grond is voor scheiding bij materiële en immateriële verwaarlozing zoals in Exodus 21 staat.”

Strenger dan de kerkorde?
In de CGK gelden twee scheidingsgronden: overspel en ‘kwaadwillige verlating’. Zijn we strenger dan wat de Bijbel ons leert? Hoe past uw studie bij kerkelijke uitspraken in dit kader (kerkorde art. 70)? Zouden die gewijzigd moeten worden?
“Dat schuurt wel een beetje … Wat is verlating? Wat is overspel? Overspel wordt in de praktijk opgerekt tot alles wat op overspel lijkt. Dit noem je de methode van analogie: wat erop lijkt geldt ook als grond, zoals incest, seksueel misbruik, geweld, en dergelijke. Dit doet men ook met het begrip verlating.
Gronden voor echtscheiding zijn er bij overspel en verwaarlozing. De verlating waarover Paulus in 1 Korinthiërs 7 spreekt is ook verwaarlozing. Wat mij betreft zou de tekst van de kerkorde dus inderdaad wat aangepast mogen worden.”

Hertrouwen?
“Bij een gerechtvaardigde oorzaak voor scheiding was er in Bijbelse tijden geen discussie of iemand zou mogen hertrouwen. De scheidingsakte gaf immers recht op een nieuw huwelijk. Onze kerkorde spreekt over hertrouwen en kerkelijke medewerking aan een tweede huwelijk. Op dat punt zou ik juist wat strikter willen zijn, in die zin dat zo’n tweede huwelijk niet zonder meer kerkelijk bevestigd moet worden.”

Vanwaar deze terughoudendheid?
“Het kan een teken van ootmoed zijn als je afziet van kerkelijke bevestiging. Voorbede vragen kan wel, maar een dienst waarin het huwelijk kerkelijk bevestigd wordt liever niet.
Hiervoor heb ik twee redenen. Je hebt een eenmaal gegeven belofte niet waar kunnen maken en dat moet ootmoedig stemmen en je heel voorzichtig maken. De tweede reden is, dat de scheiding schuldloos moet zijn en dan doet de kerk nogal een uitspraak over de ontbinding. Het moet dan wel heel duidelijk zijn dat die persoon echt geen schuld heeft. In de praktijk ligt het vaak niet zo duidelijk. Wat is aan overspel, geweld of verwaarlozing voorafgegaan?
Er is natuurlijk ook verschil in de tijd die er overheen gegaan is. Of hertrouw pas na jaren plaatsvindt of korte tijd later. Ik zou er heel terughoudend in zijn.”

Aan het eind van het gesprek wil dr. Steensma nog iets kwijt: “We hebben nu vooral gesproken over redenen voor echtscheiding. Ik wil echter benadrukken, dat het eerste deel van mijn boek juist gaat over de vastheid van het huwelijk. Over liefde, Gods trouw, vergeving en over het verbond dat een huwelijk is. Een verbond zoals God met Israël, zoals de band tussen Christus en Zijn gemeente. Dát staat voorop!”

Bijbelteksten over echtscheiding
Jezus zegt in Matt. 5: 32: Maar Ik zeg u dat wie zijn vrouw verstoot om een andere reden dan hoererij, maakt dat zij overspel pleegt; en wie met de verstotene trouwt, pleegt ook overspel.
Mozes zegt in Deuteronomium 24: 1: Wanneer een man een vrouw genomen heeft en met haar getrouwd is, en het gebeurt dat zij geen genade meer vindt in zijn ogen, omdat hij iets schandelijks aan haar gevonden heeft, en hij haar een echtscheidingsbrief schrijft, die in haar hand geeft en haar uit zijn huis wegstuurt…

Het boek Echtscheiding - een exegetisch-ethische evaluatie door dr. D.J. Steensma verscheen in 2016 bij Uitgeverij Buijten en Schipperheijn

Tanneke Diepenbroek interview

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen