In het spoor van de Heiland

In zijn studententijd werd Den Hertog gegrepen door Bonhoeffers boek over de Psalmen, het Gebetbuch der Bibel (Gebedenboek van de Bijbel). “Ik las veel van en over Bonhoeffer, maar wat mij opviel was dat zijn omgang met de Psalmen geen rol speelde in de theologische discussie over hem. Bonhoeffer werd in de jaren ’60 en ’70 sterk gezien als een voorloper van een vrijzinnig geloof. Ik denk dat het zeer kwalijk is om hem zo neer te zetten. Hij is een getuige van een kostbaar evangelie, en op die manier moeten we dankbaar van hem willen leren. Het Psalmboek las Bonhoeffer op een zeer gelovige, christologische manier: We kunnen de Psalmen alleen bidden in gemeenschap met Christus. Hij schreef dit boekje in 1940, toen hij al besloten had dienst te weigeren (waarop de doodstraf stond) en was betrokken bij een aanslag op Hitler. Waarom schrijf je dan een inleiding op de Psalmen? Dat doe je alleen als je gelooft dat Duitsland dát nodig heeft. Hij heeft vroeg ontdekt dat je de Bijbel niet alleen op een strikt wetenschappelijke manier, maar allereerst op een gelovige, betrokken manier moet lezen. Hij neemt het historisch onderzoek naar de Bijbeltekst volledig serieus, maar voegt daar het gelovige perspectief van de kerk aan toe: de echte toegang tot de Schrift krijg je wanneer je voor haar buigt.”

Navolging

Volgens Den Hertog spreekt Bonhoeffer mensen aan vanwege zijn biografie en zijn radicaliteit. “Bonhoeffers levenseinde speelt een grote rol in de manier waarop wij naar hem kijken. Het was anders geweest wanneer hij in het voorjaar van 1945 niet was opgehangen maar bevrijd. Daarnaast bevat Bonhoeffers werk een radicaliteit waar veel mensen naar op zoek zijn. In de lutherse traditie in Duitsland werd het bestaan opgedeeld in twee rijken of compartimenten: de kerk (het rijk van Christus) en de wereld (waar de regels van de staat gelden). De Bergrede beschouwde men slechts als spiegel om de zonde te ontdekken. Bonhoeffer ontdekte echter: we moeten de Bergrede, die oproept tot navolging van Christus in het gewone dagelijkse leven, serieus nemen. Als God iets van ons vraagt, moeten we dat daadwerkelijk gaan doen. Bonhoeffer verwoordt dat kernachtig: ‘Alleen de gelovige is gehoorzaam, en ook alleen de gehoorzame gelooft.’ Het idee dat God gehoorzaamheid van ons vraagt, is een voluit Bijbelse gedachte. Denk aan Naäman, die pas genezen wordt als hij zélf het water ingaat, of aan de melaatsen die pas genezen worden wanneer ze zélf naar de priester gaan.”

“In zijn boek Navolging legt Bonhoeffer sterk de nadruk op de ‘eenvoudige gehoorzaamheid’. Maar als de naziterreur allesomvattend wordt en Hitler Duitsland in een oorlog stort, komt hij voor de vraag te staan of hij niet ook ‘vuile handen’ moet maken. Hij bestudeert Psalm 119 aandachtig en gaat dan aan het werk met een ethiek. Het eerste hoofdstuk van zijn ethiek geeft hij de titel: ‘Christus, de werkelijkheid en het goede’. Daarmee geeft hij precies aan welke weg hij voor zich ziet. Het eerste woord is niet ‘werkelijkheid’ (zoals bij veel Duitsers die zich aanpasten aan de nazidictatuur), maar ook niet ‘het goede’ (alsof het er enkel om zou gaan om ‘gewoon’ het goede te doen). Christus gaat voorop, Hij heeft alle macht in hemel en op aarde. Dit was een erg controversiële boodschap: niet Hitler, maar Christus is Heer! Als je dat belijdt, mag je erop vertrouwen dat God antwoord geeft op oprechte gebeden en verantwoordelijke daden, ook wanneer dat daden zijn die in zichzelf niet goed zijn.”

Het spreken van de kerk

Niet alleen individuele gelovigen moeten volgens Bonhoeffer verantwoord handelen, ook de kerk heeft een belangrijke rol in het publieke domein. Den Hertog: “Bonhoeffer heeft van het studentenseminarie dat hij leidde van 1935 tot 1939 geen politieke organisatie gemaakt, maar er wel heel bewust ernst mee gemaakt dat daar Hitler niet het hoogste gezag had, maar de Goede Herder. De totalitaire dictatuur van het Derde Rijk stuitte daar op een grens; het was voor de nazi’s onverdraaglijk, dat er ruimtes waren waar daadwerkelijk Christus als Heer gevolgd werd. Wanneer de Belijdende Kerk zich na 1940 gaat bezinnen op de vraag of ze niet haar stem moet verheffen in de samenleving, vraagt ze Bonhoeffer daar een nota over te schrijven. In oktober 1943 - Bonhoeffer zit dan al een half jaar in de gevangenis - spreekt de synode van Breslau zich in een kanselboodschap openlijk uit tegen het doden van ‘minderwaardig’ geachte mensen, zoals Joden en psychiatrische patiënten. We kunnen van Bonhoeffer leren dat we als kerk alleen op een geloofwaardige manier kunnen opkomen voor Gods geboden als we zelf die weg gaan.”

De laatste tijd wordt, naar aanleiding van de opkomst van Forum voor Democratie, in de media geregeld een rechtstreeks verband gelegd tussen onze tijd en de tijd voor de Tweede Wereldoorlog. Den Hertog vindt dat we daar niet te snel mee moeten zijn: “De geschiedenis herhaalt zich niet, dus kijk allereerst naar wat vandaag aan de orde is. Vervolgens kun je wel de stap maken naar het verleden: waar zien we overeenkomsten? Dan kun je bijvoorbeeld zeggen: We zijn het toch met elkaar eens dat het bloedlink is om eigen ‘feiten’ als waarheid te verspreiden en de vrije pers in diskrediet te brengen. Ik ben niet optimistisch over de toekomst van Nederland. Bij veel politici regeert de onderbuik. Weinigen van hen opereren vanuit het principe dat gerechtigheid een volk verhoogt. Het wordt tijd dat we de dingen die er echt toe doen, bijvoorbeeld sociale gerechtigheid en sterkere economische gelijkheid op mondiaal niveau, bovenaan gaan stellen. Dát is pas verantwoord handelen.”

Leestips

Professor Den Hertog geeft ons wat leestips mee voor de zomer. Voor wie meer wil weten over Bonhoeffer raadt hij Ferdinand Schlingensiepens biografie aan: “Deze biografie heeft niet alleen veel aandacht voor de lijn van de beslissing die kenmerkend was voor Bonhoeffer, maar ook voor het psychologische effect dat de gevangenis op hem had.” Voor wie (daarnaast) kennis wil maken met Bonhoeffers eigen werk, heeft Den Hertog ook een tip: “Ik kan iedereen aanraden om Gebetbuch der Bibel te lezen. Wat we echt nodig hebben, is bidden met de Psalmen! Ook Bonhoeffers preken over de Psalmen zijn indrukwekkend. Zo hield hij in 1937 een preek over Psalm 58. Het Derde Rijk bestaat vier jaar, de dictatuur krijgt verder vorm en men wordt steeds gewiekster in het onschadelijk maken van de kerk. Bonhoeffers seminarie met studenten wordt illegaal verklaard, en vervolgens preekt Bonhoeffer over Psalm 58 - een wraakpsalm, die eindigt met ‘er is een God die recht doet op aarde’. Volgens Bonhoeffer kunnen we deze Psalm niet bidden, omdat we daar te zondig voor zijn. In zijn tijd bleek dat, doordat de kerk met zichzelf bezig was, zich beschouwde als ‘goed’, waardoor het ontdekkende Woord van het kruis niet meer kon binnenkomen. Waar we echter onze eigen zonden zien, zullen we naar Christus vluchten en van Hem leren om op te komen voor hen die geen stem hebben.”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen