Een kritische bespreking van geloof, bijgeloof en complottheorieën

Johan Braeckman & Maarten Boudry De ongelovige Tomas heeft een punt, een handleiding voor kritisch denken Antwerpen/Utrecht: Houtekiet 2011

344 pagina´s

ISBN 9789089241887

De universiteit van Gent heeft al een oude traditie van atheïstisch filosofen. Ik noem hier de namen van Leo Apostel, Jaap Kruithof en Etienne Vermeersch Johan Braeckman en zijn leerling Maarten Boudry zijn van een wat jongere generatie. Johan Braeckman hield zich grondig bezig met de vraag naar de consequenties van de evolutietheorie voor het filosofische denken. De laatste jaren is ´kritisch denken´ zijn onderwerp. Laat ik beginnen met toe te geven dat ik met wat vooroordeel dit boek ter hand heb genomen. Het zou namelijk kunnen zijn dat de auteurs het kritische denken wat te gemakkelijk voor hun eigen atheïstische visie annexeren. Op een aantal punten heeft deze studie mij wat gerustgesteld. Braeckman en Boudry stellen dat het een attributiefout is als we anderen gemakzuchtig niet-rationele beweegredenen toeschrijven. Gelovigen maken zich hier schuldig aan, maar ook niet-gelovigen. De auteurs stellen de vraag hoe het komt dat ook ontwikkelde mensen zo makkelijk vatbaar blijken te zijn voor irrationele opvattingen, zoals het geloof in graancirkels, UFO´s, het monster van Loch Ness en merkwaardige complottheorieën, zoals de theorie dat de aanslag op de WTC-torens in 2001 een samenzwering was van het Witte Huis. Er spelen volgens hen verschillende factoren een rol.

Ons brein is gevoelig voor illusies. We zien een gezicht op Mars, maar het is een toevallig patroon van bergen. We horen duivelse boodschappen in achterstevoren gedraaide rocksongs. Dat komt door agency detection, dat de auteurs vertalen met patroonherkenning. Wij interpreteren de werkelijkheid dus als wij onvoldoende bewijzen hebben. Verder is ons brein gefocust en zijn we vaak gedwongen om informatie te selecteren. Dit heeft tot gevolg dat we in een bepaalde context dingen echt niet zien, bijvoorbeeld een aap die in een hoek van het beeld verschijnt.

Belangrijk is verder confirmation bias, bevestigingsvooroordeel, waar ook wetenschappers gevoelig voor zijn. Dit is de neiging om tegenstrijdige informatie te negeren en treffers beter te onthouden dan missers.

Verder zijn ook wetenschappers gevoelig voor gewone menselijke invloeden. Veel van onze levensbeschouwelijke oordelen worden beïnvloed door loyaliteit, respect, liefde, angst, gewenning, traditie, groepsdruk of onwetendheid. Niemand is daar vrij van.

Daarbij komt dat de wetenschappelijke waarheid soms contra-intuïtief is. Vanuit onze ervaring ligt het niet voor de hand om aan te nemen dat de aardkorst beweegt, dat de verschillende levensvormen via een langzaam proces van evolutie zijn ontstaan. De ontkenning van het bestaan van een ziel door veel neurowetenschappers sluit evenmin aan bij ons gevoel.

Het grootste probleem van mensen met bizarre overtuigingen is echter dat het niet meer lukt om met rationele argumenten hen te overtuigen van het onwaarschijnlijke van hun overtuiging. Dat komt omdat de echt doorgewinterde aanhangers een groot arsenaal aan ad hoc-argumenten tot hun beschikking hebben. Elders worden dit bewegende doelwitten en immunisatiestrategieën genoemd. Alternatieve genezers kunnen in een geval van teleurstelling altijd zeggen, dat een bepaald ritueel niet goed is uitgevoerd. Fundamentalisten kunnen zeggen dat de evolutie een uitvinding is van de Satan. Een aanhanger van een complottheorie kan altijd nog zeggen dat het logisch is dat er zo weinig bewijsmateriaal is, omdat samenzweerders zeer bedreven zijn in het uitwissen van hun sporen, enz. En zo is de cirkel rond.

Wetenschappers kunnen er naast zitten, maar wetenschap heeft een zichzelf corrigerend mechanisme. In de wetenschap roept iedere stelling in eerste instantie een tegenstelling op, maar op de langere termijn ontstaat er toch een consensus. De schrijvers zijn dus optimistisch over het vermogen van wetenschap om waandenkbeelden te ontmaskeren. De sceptici in de oudheid hadden het standpunt dat de waarheid onkenbaar is. In onze tijd is echter in vele domeinen betrouwbare wetenschappelijke kennis mogelijk.

Het is op dit punt dat de auteurs een behoorlijk zware aanval doen op het postmodernisme. In het betoog van Michel Foucault, Jaques Derrida en Richard Rorty leidt wetenschap niet tot objectieve kennis. Het idee dat wetenschappelijke voorstellingen vooral gezien moeten worden als sociale constructies en niet als accurate beschrijvingen van de werkelijkheid, steekt de auteurs. Het toont aan dat postmodernen geen beeldenstormers zijn, maar dat ze in de grond van de zaak juist onverschillig staan tegenover wetenschappelijke vaststellingen. Het scherpst is hun oordeel over de freudiaan Jacques Lacan die met gebruikmaking van wiskundige concepten geen filosofie maakt, maar ´onzin voor gevorderden´ biedt.

Het sterke punt van De ongelovige Tomas is dat het boek veel documentatie biedt. Han van Meegeren, Big foot, Psi, David Icke, Uri Geller - we kunnen het allemaal terugvinden. In hun schrijfstijl zijn de auteurs nergens obscuur. Het boek is echter niet alleen kritisch op bijgeloof, maar ook op geloof. Op sommige punten vind ik dat het boek aan diepgang tekort schiet.

Het blijft onbesproken dat mensen met een bijna-doodervaring soms zaken waarnemen die je onmogelijk op een gewone medische manier kunt verklaren. In het Nederlandse taalgebied is er het geval van de man die de verpleegkundige herkende die het gebit bij hem weghaalde toen hij diep comateus was. De Amerikaanse arts dr. Michael Sabom heeft als een van de eersten een systematisch onderzoek gedaan naar buitenlichamelijke waarnemingen tijdens een hartstilstand. Een controlegroep bereikte bij lange na niet de nauwkeurigheid die mensen met een BDE wel hadden in hun beschrijvingen van wat er met hen was gebeurd. Dr. Penny Sartori deed in een recent onderzoek vergelijkbare vaststellingen. Er bestaan dus wel degelijk paranormale ervaringen, ook al zijn ze zeldzaam. Dichter bij huis. Het is vrij problematisch om het christelijk geloof te verklaren zonder de historische opstanding van Jezus. Het getuigenis van Petrus is: ´wij kunnen niet nalaten te spreken over wat we gezien en gehoord hebben´ (Handelingen 4,20). De volgorde is dus dat God zich openbaart en dat daarna het geloof komt. In dat verband zegt Jezus ook: ´heb je ogen en zie je niet?´, en: ´heb je oren en hoor je niet?´ (Marcus 8,18). Dit is het tegenovergestelde van het blinde geloof, waar Braeckman en Boudry over spreken.

De titel van het boek berust eveneens op een omkering van het Bijbelse verhaal. Volgens de auteurs moeten we net als Thomas kritisch zijn. Inderdaad, maar Thomas heeft zich wel door de feiten laten overtuigen en dat gegeven wordt gemakshalve achterwege gelaten.

Drs. J.J.A.M. (Jart) Voortman is werkzaam in het godsdienstonderwijs in België. E jartvoortman@hotmail.com, I www.jartvoortman.be

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen